Nüvə Sazişi: geriyə qayıdışın təhlükəli, sərt siyasi dalana dirənən tərs-mütənasib faydalı iş əmsalı

Seyid Rza Abbas
__________________________________________
İranda keçirilən növbədənkənar seçkilər islahatçı düşərgədən Məsud Pezeşkianın qələbəsi ilə nəticələnib. Məsud Pezeşkian İran üçün kritik əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdə Qərbi diplomatik şəkildə cəlb etməyə hazır olduğunu bildirib. İranın nüvə sazişi həm İran, həm də Qərb üçün eyni dərəcədə vacib olan məsələlər sırasındadır. İranın ali lideri Seyid Əli Xamenei avqustun 27-də prezident Pezeşkian və onun kabineti ilə görüş keçirib . İclas başa çatdıqdan sonra ali lider Nazirlər Kabinetinə nüvə sazişi üzrə ABŞ (ABŞ) və onun müttəfiqləri ilə danışıqlara yenidən başlamaq üçün icazə verdi. Xamneyi öz rəsmi saytındakı stenoqrama görə israr edib. “Bunun heç bir eybi yoxdur, lakin onlara ümid bəsləmə.” ABŞ və İran arasında danışıqların bərpası regionda davam edən qeyri-sabitlik fonunda Yaxın Şərqin gələcəyi üçün çox vacibdir. İran özünün uran ehtiyatını 60% zənginləşdirib. Əgər İran nüvə silahı yaratmaqda uğur qazanarsa, Səudiyyə Ərəbistanında həyəcan təbili çalacaq. Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi İrana silah düzəltməyə icazə veriləcəyi təqdirdə nüvələşmə yolu ilə getmək niyyətinə işarə edib. Digər tərəfdən, İsrailin İranın və onun nüvə obyektlərinin dərinliklərinə zərbə endirmək niyyəti hesablamanı daha da pisləşdirir.

2022-ci ildə Bayden administrasiyası həmin yayın sonuna qədər bağlanacağı bildirilən İran nüvə sazişini bərpa etməyə çalışmışdı. Lakin ABŞ-İran münasibətlərini səciyyələndirən dərin şübhə və inamsızlıq səbəbindən danışıqlar uğursuz oldu. İranlılar danışıqların davam etdirilməsi üçün İran İnqilab Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) Dövlət Departamentinin Xarici Terror Təşkilatları (FTO) siyahısından çıxarılmasını tələb ediblər. Beynəlxalq Atom Enerjisi Agentliyinin (MAQATE) İranın zənginləşdirmə obyektləri ilə bağlı araşdırması da dərhal dayandırılmalıdır. ABŞ-ın mövqeyi ondan ibarət idi ki, İranın tələbləri sazişi canlandırmaq üçün kənar tələblərdir. İranda baş verən sonrakı hadisələr, məsələn, Mahsa Aminin ölümü, İranın Ukraynaya hücumu fonunda Rusiyaya pilotsuz təyyarələr ixracı və İranın vəkilləri vasitəsilə Yaxın Şərq regionunda sabitliyin pozulmasında iddia edilən rolu. Bu hadisələr danışıqların baş tutması üçün dalana dirəndi. ABŞ və İran arasında danışıqlar prosesi dalana dirənsə də, tam iflasa uğramadı.

İranın ali liderinin nüvə sazişi məsələsində Qərblə danışıqların yenidən başlaması ilə bağlı son bəyanatı boşluqda deyil. Risklər əvvəlkindən daha yüksəkdir, iqtisadi sanksiyalar, artan inflyasiya və iranlı gənclər arasında narazılıq səbəbindən İran iqtisadiyyatı demək olar ki, çöküb. İranda islahatçı namizədin prezidentliyə seçilməsi iranlıların dəyişiklik üçün can atdığına işarədir. Pezeşkian Cavad Zərifi vitse- prezident , Abbas Əraqçini isə xarici işlər naziri təyin edib . Cavad Zərif xarici işlər naziri kimi P5+1 ilə əvvəllər yekunlaşdırılmış nüvə sazişinə rəhbərlik edib və Abbas Arqaçi də 2013-2021-ci illərdə prezident Ruhani dövründə bu razılaşmanın baş nüvə müzakirəçisi olub. Qərblə münasibətdə təcrübəsi olan təcrübəli diplomatların təyin edilməsi İranın yeni seçilmiş prezidentinin yaxınlaşmasına işarədir.

İran prezidenti həmçinin İrana qarşı tətbiq edilən “zalım sanksiyaların aradan qaldırılması” üçün Qərblə konstruktiv dialoqa dəstək verdiyini bildirib. İyulun 12- də Tehran Times qəzetində dərc olunan məqaləsində Pezeşkian “İranın müdafiə doktrinasına nüvə silahı daxil deyil” yazıb və ABŞ-ı “siyasətini düzəltməyə” çağırıb. MAQATE-nin baş direktoru həmçinin İranın yeni prezidentinin İranın nüvə fəaliyyətlərinin dinc xarakter daşımasını təmin etmək məqsədi ilə yenilənmiş dialoq potensialına işarə etdiyini açıqlayıb . MAQATE DG həmçinin Səudiyyə Ərəbistanının nüvə ambisiyalarını şərh edib və krallığın gələcək nüvə səylərinin monitorinqində MAQATE-nin rolunu təsdiqləyib. Səudiyyə Ərəbistanının vəliəhd şahzadəsi Məhəmməd Bin Salman (MBS) keçən il Fox News-a verdiyi müsahibədə İrana nüvə silahı hazırlamağa icazə verilərsə, Krallığın çəkindirici qüvvəsini qorumaq üçün öz silahına sahib olmaq məcburiyyətində qalacağını açıq şəkildə bildirmişdi . Səudiyyə-İran diplomatik normallaşması Yaxın Şərq regionunun strateji sabitliyi üçün çox zəruri addım idi. Bunu dedikdə, Səudiyyə Ərəbistanı ilə İran arasında regional üstünlük uğrunda rəqabət və rəqabət daha da dərinləşir. Demək olar ki, regionda davam edən hər bir münaqişədə səudiyyəlilər və iranlılar bir-biri ilə çəkişirlər. Səudiyyəlilər heç vaxt İranın nüvə silahı ilə təchiz olunmasını istəməzdilər və bu baş verərsə, birincisi nüvə silahı inkişaf etdirmə yolunu tutacaq.

Yaxın Şərqdəki nüvələşmədən danışarkən, İsrailin rolunu və onun gizli nüvə silahı proqramını görməməzlikdən gəlmək olmaz. İsrailin nüvə silahına malik olması indi açıq sirr olsa da, onlar rəsmi olaraq iddia edirlər ki, “bölgəyə nüvə silahı tətbiq edən biz olmayacağıq”. İsrail öz paranoyası üzündən həmişə İranla nüvə sazişi bağlamaq fikrinə qarşı olub. İsrail ABŞ-ın siyasət quran dairəsində əhəmiyyətli təsirə malikdir və bundan ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Trampı 2018-ci ildə İranın nüvə sazişindən çıxmağa inandırmaq üçün istifadə edib. İsrail İranın nüvə obyektlərinə qətiyyətli zərbə endirilməsini istəyir, nəinki İrana imkan yarada biləcək bir razılaşma. Nəfəs almaq və gələcəkdə nüvə silahı əldə etmək üçün kifayət qədər resurs əldə etmək. Bu məqsədlə İsrailin ABŞ-ın hərbi yardımına ehtiyacı var və davam etsin, indiyədək bu yardım verilməyib, çünki o, daha geniş regional münaqişənin xəbərçisi ola bilər. Bu sövdələşmənin uğurla bağlanmasının ABŞ-da qarşıdan gələn prezident seçkiləri ilə də çox əlaqəsi var. Keçmiş prezident Donald Tramp bu yaxınlarda Fox News telekanalına müsahibəsində deyib: “İran nüvə silahı əldə edərsə, “İsrail getdi. O yox olacaq”. Tramp İrana da zeytun budağı uzatdı və dedi: “Mən İranla düşmən olmaq istəmirəm. Mən onlarla anlaşmağı çox istərdim, amma onların nüvə silahı ola bilməz.

İranın nüvə sazişi ilə bağlı mənalı dialoqun olması üçün ilk növbədə, Həmas və İsrail arasında Qəzza zolağında atəşkəs olmalıdır. İranlılar Yəmən, Livan, İraq və başqa yerlərdəki vəkillərinin ABŞ-ın maraqlarına zərbə vurmaqdan çəkinməlidirlər. Prezidentliyə potensial namizəd Donald Tramp bu razılaşmanın əhəmiyyətini başa düşməlidir, çünki İranın nüvə silahına sahib olmasına imkan verməmək ABŞ-ın maraqlarına uyğundur. İranı yalnız İranın nüvə silahını həyata qaytarmaqla bu silahları əldə etməkdən çəkindirmək olar. İranın nüvə sazişinin bərpası Yaxın Şərqin sabitliyi üçün çox zəruri addımdır. Region onsuz da münaqişələrlə doludur və hesablamaya nüvə silahının əlavə edilməsi vəziyyəti daha da pisləşdirir. Bu sövdələşmənin uğuru nüvə silahının yayılmaması istiqamətində mühüm addım olardı. Bu razılaşma Yaxın Şərqdə Kütləvi Qırğın Silahlarından (KQS) azad zona ilə bağlı danışıqların yenilənməsinə yol aça bilər.скачать dle 12.1