Avrozonanın dilemması : Qlobal valyuta arxitekturasında rəqabətə davamlılığ inertliyi

Avrozonanın maliyyə nazirlərini bir araya gətirən və öz çəkisi ilə təkcə qitədaxili yox, qlobal maliyyə gündəliyini formalaşdıran Eqrup (Eurogroup) iyun toplantısı bu dəfə də səs-küy doğurdu. Masanın üzərində isə Avropa Mərkəzi Bankının təzəcə açıqladığı hesabat var idi. Hesabatda bir tərəfdən avronun qlobal valyutalar arasında ikinci pillədəki mövqeyini qoruduğu vurğulansa da, digər tərəfdən dəyişən maliyyə mənzərəsində onun struktur zəifliklərinə diqqət çəkilib.

Rəqəmlər açıq danışır: Avropa Mərkəzi Bankının məlumatına görə, 2024-cü ilin sonunda avronun dünya valyuta ehtiyatlarındakı payı 20,3 faiz olub ki, bu da ötən ilin 20,1 faizlik göstəricisindən elə də fərqlənmir. Bu sabitlik, Avropa Sabitləşdirmə Mexanizmi ekspertlərinin fikrincə, enerji şoku (2022–2023) və İtaliya iqtisadiyyatının borc böhranı (2024 yazı) kimi çətinliklərə rəğmən, avrozonanın siyasi və institusional dayaqlarına olan etimadın göstəricisidir.

Müqayisə üçün, ABŞ prezidenti Tramp administrasiyasının siyasətləri fonunda dolların qlobal ehtiyatlardakı çəkisi azalmaqda davam edir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun məlumatına əsasən, dolların payı 2023-cü ildəki 60 faizdən 2024-cü ilin sonuna 58,1 faizə enib, 2025-ci ilin ilk rübündə isə 57,5 faizə düşüb. 2015-ci ildə bu göstərici 65 faiz idi. Bu isə dedollarizasiya prosesinin artıq geri dönüşü olmayan bir yol olduğunu göstərir. Almaniya Bundensbankının analitik şöbəsinin rəhbəri Markus Kyunun sözlərinə görə, “dolların siyasi alətə çevrilməsi və sanksiya mexanizmlərində istifadəsi bir çox ölkə mərkəzi banklarını valyuta ehtiyatlarını diversifikasiya etməyə məcbur edib”.

Beynəlxalq Valyuta Fondunun son icmalında vurğulanır ki, dollar 2000-ci ildəki zirvədən bu yana (71,1 faiz) artıq təxminən 13 faiz bəndi itirib. Avro isə iki onillikdir qlobal ehtiyat valyutalar arasında öz yerini qoruyur və Beynəlxalq Hesablaşmalar Bankının qeyd etdiyi kimi, qlobal valyuta ehtiyatlarının “institusional çıpası” rolunu oynayır.

Sərhədlərarası ödənişlərə gəlincə, SWIFT-in 2025-ci ilin may məlumatları maraqlı mənzərə yaradır: bütün ödənişlərin 32,4 faizi avro ilə, 41,8 faizi dollarla, təxminən 4 faizi isə yuanla aparılıb. 2010-cu ildə cəmi 0,6 faiz payı olan Çin valyutasının 15 ilə altı dəfə artımı Pekinin həm iqtisadi çəkisinin, həm də öz valyuta ekosistemini qurmaq əzminin bariz sübutudur. London İqtisadiyyat Məktəbinin professoru Culian Moretti bu tendensiyanı belə izah edir: “Bu, təkcə Çin iqtisadiyyatının gücü deyil, eyni zamanda Pekinin strateji ambisiyalarının göstəricisidir”.

Eqrupun iyun toplantısında məhz bu dinamika diqqət mərkəzində olub. Financial Times-a sızan layihə materiallarında deyilir ki, “avronun uzunmüddətli dayanıqlığı üçün təkcə daxili maliyyə intizamının qorunması yox, həm də ödəniş infrastrukturunun möhkəmləndirilməsi vacibdir ki, regional valyuta bloklarının artan təzyiqlərinə tab gətirə bilsin”. Burada əsas məsələ avrozonanın ödəniş sistemlərinin Çin CIPS və sürətlə genişlənən BRICS Pay kimi alternativ mexanizmlərlə uyğunluq imkanlarıdır.

Azərbaycan üçün isə bu müzakirələr sırf akademik maraq doğurmur, olduqca praktiki əhəmiyyət daşıyır. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2025-ci ilin ilk 5 ayında Azərbaycanın avrozonayla ticarət dövriyyəsi 5,7 milyard avroya çatıb və bunun 70 faizə yaxını avro ilə aparılıb. Dolların qlobal ehtiyatlarda çəkisinin azalması, çoxvalyutalı hesablaşmaların artması ölkəmiz üçün ixrac müqavilələrini daha da şaxələndirmək, valyuta risklərini minimallaşdırmaq üçün əlverişli zəmin yaradır.

Diqqətçəkən məqamlardan biri də yuana marağın artmasıdır. 2025-ci ilin yanvar-may aylarında Azərbaycanla Çin arasında ticarət dövriyyəsinin (2,1 milyard dollar) 11 faizi artıq yuanla həyata keçirilib ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 4,5 faiz bəndi çoxdur. İqtisadiyyat nazirinin müavini Emin Hüseynovun dediyi kimi, “çoxşaxəli hesablaşma sistemi vahid ehtiyat valyutasından asılılığı azaldır və ixrac-import əməliyyatlarının davamlılığını artırır”.

Bu faktları üst-üstə qoyanda mənzərə aydın olur: qlobal valyuta axınlarının arxitekturası sadəcə rəqəmlərin dəyişməsi deyil, keyfiyyətcə yenidən qurulur. Dollar hələ birinci mövqeyini qoruyur, amma artıq monopoliya statusunu itirir. Avro sabit ikinci dayağa çevrilib, ancaq genişlənmir, illərdir 20–21 faiz aralığında qalır. Yuan isə tədricən, amma inamla öz mövqelərini möhkəmləndirir, Çin iqtisadiyyatı və investisiya layihələri ilə paralel irəliləyir.

Bu proseslərin arxasında ABŞ-ın sanksiya siyasətinin izləri aydın görünür. 2024-cü ildə ABŞ 300 milyard dollardan çox qlobal aktivə sanksiya tətbiq edib, o cümlədən Rusiya və bəzi Yaxın Şərq ölkələrinin ehtiyatlarını dondurub. Vaşinqtondakı Beynəlxalq Maliyyə İnstitutunun iyun 2025 hesabatında deyilir: “Dolların neytral hesablaşma aləti kimi imici zərbə alıb, bu da diversifikasiyanı sürətləndirib”.

Avrozonanın dilemması isə ikiqatdır: bir tərəfdən avronun möhkəmlənməsi Avropa biznesinə sərf edir - daha ucuz maliyyələşmə, daha proqnozlaşdırıla bilən valyuta mühiti. Digər tərəfdən, sərt büdcə intizamı və üzv ölkələr - o cümlədən 2025-ci ildə borcu ÜDM-in 130 faizini aşan Portuqaliya, Yunanıstan, İtaliya kimi dövlətlərə olan tələblər avrozonanın çevikliyini böhran anlarında məhdudlaşdıra bilər.

Eqrupun bu toplantısı bir daha göstərdi ki, avro sabit qalmaqda davam edir, lakin valyuta müharibəsinin yeni mərhələsində bu sabitlik öz-özünə davam etməyəcək. Regional valyuta bloklarının artan rəqabəti, dolların siyasi alətə çevrilməsi və yeni maliyyə reallıqları qarşısında avro daha mürəkkəb və çoxqütblü maliyyə mühitinə uyğunlaşmalıdır. Azərbaycan üçünsə bu dəyişikliklər yeni imkan pəncərəsi açır: valyuta risklərindən daha yaxşı qorunan və daha çevik ticarət şəraiti formalaşır. Bu isə regiondakı geosiyasi risklər və Qərbdəki bəzi dairələrin Bakıya təzyiq cəhdləri fonunda xüsusi aktuallıq kəsb edir.

Avronun, dolların və yüksələn yuanın taleyi yaxın bir neçə ildə yeni qlobal valyuta düzəninin konturlarını qəti şəkildə müəyyən edəcək - daha parçalanmış, amma bəlkə də daha ədalətli və balanslı bir sistem yaranacaq ki, burada Azərbaycan da öz strateji maraqlarını və iqtisadi suverenliyini inamla müdafiə edərək yerini tutmağa qadirdir.

Bugünkü reallıqda inkişaf etməkdə olan ölkələrin avro nominli aktivlərə marağını az qala şişirtmək belə çətindir. Avropa Mərkəzi Bankının məlumatına əsasən, Afrika və Yaxın Şərq ölkələrinin mərkəzi banklarının avro aktivlərinə yatırımları 2025-ci ilin mayına 350 milyard avroya çatıb ki, bu da 2024-cü ilin sonu ilə müqayisədə təxminən 11 faiz artım deməkdir və tarixən görünməmiş rəqəmdir. Bu tendensiyanın arxasında həm Aİ ilə qeyd olunan regionlar arasında artan ticarət əlaqələri dayanır - Eurostat bildirir ki, 2024-cü ildə Afrika ölkələri ilə Aİ-nin ticarət dövriyyəsi 380 milyard avronu keçib - həm də inkişaf etməkdə olan dövlətlərin davam edən geosiyasi təlatümlər fonunda valyuta risklərini minimuma endirmək istəyi durur. Xüsusilə Tayvan ətrafındakı gərginlik və bir sıra Yaxın Şərq ölkələrindəki sabitliksizlik inkişaf etməkdə olan ölkələri dollar aktivlərinə alternativ axtarmağa sövq edib.

Amma belə böyük vəsait axını belə Avropa İttifaqını daxili ziddiyyətlər və çağırışlardan tam xilas etmir. Avropa Komissiyasının ən son proqnozlarına görə, 2025-ci ildə avrozonada iqtisadi artım 1 faizi keçməyəcək, inflyasiya isə 2,4 faiz ətrafında qalacaq. Bu isə xüsusilə avronun məzənnəsinin artdığı bir şəraitdə kifayət qədər tutarsız göstəricidir: 2025-ci ilin yanvarından etibarən avro dollar qarşısında təxminən 5 faiz möhkəmlənib ki, ING Research-in təhlilinə görə, bu artıq Avropanın əsas ixrac sahələrinin - avtomobil istehsalı və yüksək texnologiyalı məhsulların - rəqabət qabiliyyətinə mənfi təsir göstərməyə başlayıb.

Oxford Economics ekspertləri xəbərdarlıq edirlər ki, əgər avronun məzənnəsi bu templə yüksəlməyə davam etsə, 2025-ci ilin ikinci yarısında Avropa avtomobil sənayesi təxminən 4,2 milyard avro ixrac gəlirini itirə bilər. Halbuki 2025-ci ilin ilk rübündə belə, ABŞ-a avtomobil ixracı ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 6,5 faiz azalıb. Eyni mənzərə sənaye elektronikasında da müşahidə olunur: mart-aprel aylarında Asiya ölkələrinə ixrac 4,1 faiz geriləyib ki, əsas səbəb kimi məhz valyuta faktorları göstərilir.

Belə bir fonda sənayedə durğunluq ehtimalı tamamilə realdır. BusinessEurope-un məlumatına əsasən, əgər avronun möhkəmlənməsi davam etsə və ÜDM artımı sürətlənməsə, sentyabr 2025-də avrozonada sənaye istehsalının indeks göstəricisi 50 bəndlik psixoloji həddi aşa bilər ki, bu da iqtisadi artım və tənəzzül sərhədidir.

Bütün bunların fonunda Avropa Mərkəzi Bankının prezidenti Kristin Laqardın 2025-ci il 24 iyun tarixində Brüsseldə verdiyi açıqlama diqqətdən yayınmadı. O, açıq şəkildə xəbərdarlıq etdi ki, “avronun anı” əldən çıxarıla bilər, əgər institusional dəstəklər sürətləndirilərək genişləndirilməsə. Laqard kapital bazarının dərinləşdirilməsi, bank inteqrasiyasının sürətləndirilməsi və texnoloji yenilənmə istiqamətində təcili addımlar atmağa çağırdı. Onun “Əgər Avropa qlobal liderliyə iddia edirsə, ikinci yerlə kifayətlənə bilməz” sözləri analitiklər tərəfindən EÇB-nin iqtisadi artımı dəstəkləmək üçün yumşaq kredit siyasətinə hazır olduğunun işarəsi kimi dəyərləndirildi.

Bu açıqlama investorlar arasında dərhal reaksiya doğurdu. Bloomberg Economics-in məlumatına əsasən, 2025-ci ilin ilk rübündə avrozonanın dövlət istiqrazlarına yönələn portfel yatırımları 128 milyard avroya çatıb ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 12 faiz çoxdur. Bu artım xüsusilə Fransa, İtaliya və İspaniyanın dövlət istiqrazlarının gəlirliliyinin yüksəlməsi və avrozonanın iri banklarının maliyyə göstəricilərinin sabitləşməsi ilə bağlıdır.

Üstəlik, Eurostat-ın yayımladığı rəqəmlərə görə, Avropa İttifaqına 2024-cü ildə qoyulan birbaşa xarici investisiyalar 7,3 faiz artaraq 500 milyard avro həddini ilk dəfə keçib. Əsas sərmayəçilər isə Fars körfəzi ölkələrindən və Cənub-Şərqi Asiyadan gəlib ki, bu da bir daha göstərir: inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar üçün valyuta və maliyyə müxtəlifliyi həyati dərəcədə vacibdir.

Azərbaycanın baxış bucağından bu dinamika diqqətlə izlənməlidir. Aİ Azərbaycanın əsas ticarət və sərmayə tərəfdaşlarından biridir. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ildə Azərbaycanın Aİ ilə ticarət dövriyyəsi 17 milyard avronu keçib, qarşılıqlı hesablaşmaların 42 faizi məhz avro ilə aparılıb. Avronun möhkəmlənməsi, baxmayaraq ki, Avropanın sənaye ixracı üçün risklər yaradır, Azərbaycan üçün enerji resurslarının ixracında müsbət perspektivlər aça bilər, çünki güclənən avro Avropa üçün enerji idxalını nisbətən daha əlçatan edir.

Amma eyni zamanda Azərbaycan avronun möhkəmlənməsinin digər üzünü də nəzərə almalıdır: əgər Aİ-də iqtisadi artım zəif qalsa, avronun baha olması Avropadakı tərəfdaşların üçüncü ölkələrdən idxal etdiyi məhsul və xidmətlərə ödəmə qabiliyyətini azalda bilər. Bu baxımdan Bakı xüsusilə Avropanın maşınqayırma və tikinti sektorlarında vəziyyəti diqqətlə izləməlidir, çünki Azərbaycan həmin sahələrə yarımfabrikat və xammal ixracını genişləndirə bilər.

Nəticə etibarilə demək olar ki, inkişaf etməkdə olan ölkələrin avroya marağı həm valyuta şaxələndirməsi baxımından rasional seçim, həm də Avropanın siyasi-iqtisadi sabitliyinə ümidlərin ifadəsidir. Amma bu maraq kifayət qədər həssasdır: sənaye durğunluğu, avronun həddən artıq bahalaşması və struktur islahatlarının gecikməsi onu sarsıda bilər. Azərbaycan üçün isə indiki “avro anı” yeni fürsətlər açır, amma eyni zamanda avrozonada baş verən makroiqtisadi və institusional dəyişiklikləri diqqətlə izləmək öhdəliyini də artırır ki, xarici ticarət və investisiya strategiyalarında çevikliyi qoruyub saxlaya bilsin.

2025-ci ilin birinci yarısında avronun taleyi Avropa İttifaqının iqtisadi gündəmində yenidən ön plana çıxdı. Qlobal valyuta blokları arasında rəqabətin kəskinləşməsi, yeni regional ittifaqların təşəkkülü və dedollarizasiya proseslərinin davam etməsi fonunda Aİ avronun statusunu möhkəmləndirmək üçün addımlarını sürətləndirməyə məcbur qaldı. Bu istiqamətdə ən mühüm prioritetlərdən biri də rəqəmsal avronun inkişafıdır.

Avropa Mərkəzi Bankının rəsmi məlumatına görə, artıq 300-dən çox bank və ödəniş şirkəti rəqəmsal avronun sınaq layihələrinə qoşulub. EÇB-nin 18 iyun tarixində yaydığı hesabata əsasən, bu platformalar əsasən sərhədlərarası köçürmələrin sadələşdirilməsi və kibertəhlükələrdən müdafiəni gücləndirmək məqsədi daşıyır. Müstəqil ekspertlərin, o cümlədən Bruegel və Centre for European Policy Studies mütəxəssislərinin rəyi belədir ki, məhz transsərhəd ödənişlər və onlayn ticarət rəqəmsal avronun geniş yayılmasına təkan verən əsas faktor olacaq.

Bu qənaətlər Avropa Komissiyasının 2025-ci il 10 iyun tarixində açıqladığı yeni bir sorğunun nəticələrində də öz təsdiqini tapır. Sorğuya əsasən, Avropa vətəndaşlarının 67 faizi rəqəmsal avronu ilk növbədə onlayn alış-verişdə və xaricə pul köçürmələrində istifadə etməyə hazır olduqlarını bildirib. Bu rəqəm 2023–2024-cü illərdə keçirilən analoji sorğularla müqayisədə xeyli yüksəkdir; o zaman rəqəmsal avronu dəstəkləyənlərin payı 55 faizi güclə keçirdi.

Bütün bunlar obyektiv şəkildə deməyə əsas verir ki, qarşıdakı 3–5 ildə avro əlavə rəqabət üstünlükləri qazana bilər. Texnoloji yeniliklər, əməliyyat xərclərinin azalması və ödənişlərin şəffaflığının artması bir araya gəldikdə, avronun mövqelərinin möhkəmlənməsi üçün real fürsət yaranır. Üstəlik, inkişaf etməkdə olan ölkələrin dollar asılılığını azaltmaq cəhdləri də bu prosesi gücləndirir.

Amma ümidverici bu tendensiyaların fonunda Avropanın onilliklərdir aradan qaldıra bilmədiyi sistemli risk də qüvvədə qalır - söhbət avrozonadakı borc balanssızlığından gedir. Şimal ölkələri (Almaniya, Niderland, Avstriya) ilə cənub ölkələri (İtaliya, İspaniya, Yunanıstan) arasındakı uçurum hələ də ciddi olaraq qalır. Eurostat-ın 2024-cü ilin sonuna aid statistikası göstərir ki, İtaliyanın dövlət borcu ÜDM-in 137,1 faizi həddindədir ki, bu da iri avrozonaya daxil ölkələr arasında ən pis göstəricidir. Müqayisə üçün, Almaniyada bu göstərici 61,9 faiz, Niderlandda 55,2 faiz, Avstriyada isə 72,3 faiz olub. Deməli, hər hansı yeni xarici şok (məsələn, Yaxın Şərqdəki sabitliksizlik ucbatından yenidən baş qaldıra biləcək enerji böhranı, S&P Global-ın dəyərləndirməsinə görə hələ də real təhlükədir) Avropa maliyyə sisteminin dayanıqlığını silkələyə bilər.

Bu risklər Avropa Şurasının iyun ayının ortasında keçirilən iclasında da açıq müzakirə olunub. Şuranın 14 iyun tarixli rəsmi bəyanatında əsas məqam kimi struktur islahatları önə çəkilib. Yekun sənəddə vurğulanıb ki, vahid bazarın dərinləşdirilməsi, investor hüquqlarının qorunması və biznes mühitinin yaxşılaşdırılması olmadan avro həm regional valyuta ittifaqlarının, həm də rəqəmsal blokçeyn əsaslı alternativlərin təzyiqinə qarşı həssas qala bilər.

Burada Azərbaycanın maraqları baxımından çox vacib bir məqam var. Avropa İttifaqı ilə genişlənən maliyyə və ticarət əlaqələri fonunda Bakı güclü və sabit avronun qorunmasında obyektiv maraqlıdır. Eurostat-ın məlumatına əsasən, 2024-cü ildə Azərbaycanla Aİ arasında ticarət dövriyyəsi 15,7 milyard avro olub və burada ödənişlərin mühüm hissəsi avro ilə həyata keçirilib. Avronun sabit qalması həm qiymətlərin, həm müqavilələrin, həm də ümumi biznes mühitinin proqnozlaşdırıla bilənliyinə birbaşa təsir edir. Xüsusən də rəqəmsal avronun uğurlu istifadəyə verilməsi hesablaşmaların dayanıqlığını artıraraq Azərbaycanın enerji və nəqliyyat-logistika sahələrindəki tərəfdaşlıqlarına əlavə güvən qazandıra bilər.

Almaniyanın Kiel Dünya İqtisadiyyatı İnstitutu və Fransanın IFRI mərkəzinin ekspertləri gələcək ssenariləri əsasən üç qola bölürlər.

Birinci - inersiya ssenarisi. Burada kəskin böhran baş vermədiyi və Avropa Mərkəzi Bankının mötədil siyasəti davam etdiyi təqdirdə, avronun qlobal ehtiyatlardakı payı 19–21 faiz aralığında qalacaq, beynəlxalq hesablaşmalardakı çəkisi isə indikindən çox dəyişməyəcək.

İkinci - nikbin ssenari. Əgər rəqəmsal avro uğurla tətbiq olunsa və Aİ daxilində vergi və sərmayə qaydalarının harmonizasiyası üzrə islahatlar tamamlanarsa, Bruegel və IMF Research-in hesablamalarına görə, 2030-cu ilədək avronun qlobal ehtiyatlarda payı 25 faizə qədər yüksələ bilər və bu, dolların ardından ikinci böyük dünya valyutası statusunu daha da gücləndirər.

Üçüncü - neqativ ssenari. Bu halda Aİ-də siyasi parçalanma, cənub ölkələrində iqtisadi resessiya və avrozonaya inamın yeni böhranı baş qaldıra bilər. Belə olan təqdirdə, Avropa Valyuta İnstitutunun 2025-ci ilin iyun proqnozunda xəbərdarlıq etdiyi kimi, avronun payı 17–18 faizə qədər enə və onun ehtiyat valyuta kimi cəlbediciliyi ciddi şəkildə zərər görə bilər.

Beləliklə, Avropa İttifaqı həqiqətən də mühüm seçim qarşısındadır. Bir tərəfdən texnoloji tərəqqi və qlobal dedollarizasiya dalğası avronun irəliləməsinə stimul verir. Digər tərəfdən, avrozonanın daxilində köklü struktur islahatları həyata keçirilməsə, bu perspektivlər kağız üzərində qalmaq riski daşıyır. Azərbaycan üçün isə, enerji və tranzit sahəsində Aİ ilə etibarlı tərəfdaş kimi, avronun sabitliyinin qorunması, onun etibarlı və proqnozlaşdırıla bilən ticarət-investisiya aləti kimi mövqeyini saxlaması son dərəcə önəmlidir.

Rəqəmsal avronun taleyi təkcə Avropanın rəqabət qabiliyyəti ilə bağlı deyil, həm də yaxın onilliklərdə qlobal valyuta arxitekturasının əsas elementlərindən biri olacaq. Məhz indi, 2025-ci ilin ortasında, onun gələcək rolunu müəyyən edəcək qərarlar masada müzakirə olunur.
скачать dle 12.1