Yaxın Şərqdə İsrailin təhlükəsizlik siyasəti yaxud təkrarlanan səhv hesablamalar və uğursuzluqlarla müşayət olunan məntiqə zidd proseslərə düz baxış

Timoti Hopper
________________________________

Tarix münaqişələri gücləndirmək və ya həll etmək məqsədi daşıyan siyasi hərəkətlərin gözlənilməz və çox vaxt fəlakətli nəticələrə səbəb olduğu hallarla doludur. Mixail Qorbaçovun Sovet İttifaqını gəncləşdirməyə hesablanmış Qlasnost və Yenidənqurma siyasəti paradoksal olaraq 1991-ci ildə onun dağılmasını işə saldı. Eynilə, 1914-cü ildə serb millətçisinin tək bir hərəkəti olan Archduke Franz Ferdinandın öldürülməsi Birinci Dünya Müharibəsinə səbəb oldu. Böyük Britaniyanın Baş naziri Neville Chamberlain 1938-ci il Münhen Müqaviləsində təcəssüm olunmuş Hitlerin sakitləşdirilməsi nasist ekspansiyasının qarşısını ala bilmədi və nəticədə İkinci Dünya Müharibəsinin dəhşətlərini katalizlədi.

Yaxın Şərqdə İsrailin təhlükəsizlik siyasəti də təkrarlanan səhv hesablamalar və uğursuzluqlarla məntiqə zidd görünən tərzdə inkişaf edib. İngiltərənin 1948-ci ildə regional maraqlı tərəflərlə kifayət qədər məsləhətləşmədən Fələstindən çıxması və daha sonra İsrailin qurulması rezonans doğurmaqda davam edən regional münaqişə ilə nəticələndi. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 56 üzvündən yalnız 33-ü yəhudi dövlətinin yaradılmasını dəstəklədi və bu, əsasən ərəb-müsəlmanların yaşadığı bölgədə uzun sürən hərbi əməliyyatlara səbəb oldu. Bu gün İsrail görünməmiş təhlükəsizlik təhdidləri ilə üz-üzədir və onun mövcudluğu beynəlxalq arenada getdikcə daha çox şübhə altına alınır.

İndi sual yaranır: Nəyə görə İsrail əvvəlki müharibələrdə təhlükəsizlik problemlərinin öhdəsindən nisbi asanlıqla gələ bilsə də, indi 7 oktyabr 2023-cü il HƏMAS hücumundan sonra özünü fəlakətin astanasında tapır? Cavabın əhəmiyyətli bir hissəsi keçmiş ABŞ prezidenti Donald Trampın siyasətindədir. Özünü İsrailin sadiq müttəfiqi kimi təqdim etməsinə baxmayaraq, onun bir çox hərəkətləri, məsələn, İbrahim razılaşmaları, Qüdsü İsrailin paytaxtı kimi tanıması və Fələstinin iddialarına məhəl qoymaması İsraili 2011-ci ildən bəri hər zaman olduğundan daha təhlükəli vəziyyətdə qoyub. 20-ci əsrin ərəb-israil müharibələri.

Trampın Yaxın Şərq siyasəti regional tarazlığı elə pozdu ki, Bayden administrasiyası üçün düzəliş etmək çətin oldu. Onun birtərəfli hərəkətləri, o cümlədən İbrahim Razılaşması və ABŞ-ın İran nüvə sazişindən (JCPOA) çıxması həm Amerikanın maraqlarını, həm də regional təhlükəsizliyi pozmağa davam edən dərin çatlar yaratdı. İbrahim razılaşmaları Fələstin problemini həll etməkdən uzaq, əksinə ərəblərin məyusluğunu dərinləşdirdi və Fələstin rəhbərliyini özündən uzaqlaşdırdı. Bundan əlavə, bu razılaşmalar Fələstinin suverenliyini bir kənara qoyduğuna və səbəbini Vaşinqton, Təl-Əviv və Ər-Riyadın nəzarətində olan iqtisadi problemə çevirdiyi üçün tənqid olunub. ABŞ səfirliyinin Qüdsə köçürülməsi gərginliyi daha da alovlandırdı və Fələstin və Ərəb liderləri arasında xəyanət hissi yaratdı.

Balanslaşdırılmış, iki dövlətli həlldən çəkinmədən İsrail tərəfdarı mövqeyə keçid ABŞ-ı səmərəsiz vasitəçiyə çevirdi və bununla da davamlı sülhə olan ümidləri sarsıtdı. Hətta prezident Baydenin dövründə də Amerika siyasəti Trampın hərəkətlərinin mirasında batmış olaraq qalır, İbrahim Sazişləri sülh təşəbbüsü deyil, getdikcə daha çox “İbrahim üçün müharibə” kimi qəbul edilən şeyə çevrilir. Oktyabrın 7-də HƏMAS hücumu, qismən ABŞ-ın Fələstin böhranını həll etmək siyasətinin uğursuzluğundan yaranan dərinləşən ümidsizlik və məyusluğun nəticəsi idi. Boğucu blokada altında olan və sülhə aparan heç bir yolu olmayan Qəzza, zorakılıqla püskürən barut çəlləyinə çevrildi və indiki gərginliyə səbəb oldu.

Üstəlik, Trampın 2018-ci ildə JCPOA-dan çıxması və onun İrana qarşı “maksimum təzyiq” kampaniyası fəlakətli dalğalanma effektləri yaratdı. İranı uçurumun kənarına çıxaran ABŞ siyasəti Tehranı cəsarətləndirdi, ölkəni nüvə zənginləşdirmə həddini aşmağa və silah gücünə yaxınlaşmağa sövq etdi. Artan təcrid və qəbul edilən ekzistensial təhdidlərə cavab olaraq, İran regionda proksi şəbəkəsini genişləndirərək İraq, Suriya və Livan, indi də Qəzza kimi ölkələri daha da sabitsizləşdirib. Nəticə, daha geniş regional münaqişənin birbaşa qarşıdurmaya çevrilməsi riski ilə getdikcə qeyri-sabit təhlükəsizlik mühitidir.

Trampın İrana yanaşması Yaxın Şərqdə yaxınlaşmaqda olan nüvə böhranı üçün zəmin yaratdı. İranın nüvə "parçalanması" vaxtı - nüvə silahı istehsal etmək üçün nə qədər vaxt lazım olacaq - indi cəmi bir həftə olaraq qiymətləndirilir. Bu arada, İsrail-Qəzza münaqişəsi digər regional gücləri cəlb edə biləcək və potensial olaraq fəlakətli hadisələr silsiləsinə səbəb ola biləcək daha geniş müharibəyə çevrilmə riski daşıyır.

İndi təkcə İsrail və onun düşmənlərini deyil, potensial olaraq digər qlobal gücləri də cəlb edən daha geniş, potensial nüvə münaqişəsi baş qaldırır. Trampın siyasətlərinin sabitliyi pozan təsiri Yaxın Şərqdə nüvə silahı yarışının katalizatoru ola bilər, İran kimi ölkələr artan təhlükəsizlik təhdidlərinə cavab olaraq nüvə doktrinalarına yenidən baxır. Əgər ABŞ İranı beynəlxalq müstəviyə qayıtmağa təşviq edərək diplomatik fəaliyyət göstərsəydi, region indi onun yaratdığı ekzistensial təhlükələrlə üzləşməzdi.

ABŞ üçün aktual vəzifə Trampizm və İbrahim razılaşması siyasətindən uzaqlaşmaq və bunun əvəzinə həm İsrail, həm də İranla diplomatik əlaqələri dəstəkləməkdir. İsrailin coğrafi məhdudiyyətləri və strateji dərinliyin olmaması ilə istənilən böyük münaqişə, xüsusən də nüvə silahı ilə bağlı münaqişə təkcə İsrail üçün deyil, bütün region və potensial olaraq dünya üçün fəlakət yaradacaq. Növbəti administrasiya ciddi seçim qarşısındadır: diplomatiyaya qayıdıb gərginliyin azaldılması istiqamətində işləmək, ya da qlobal münaqişəyə sıçraya biləcək hərtərəfli regional müharibə perspektivi ilə üzləşmək.

Yaxın Şərq sabitliyinin gələcəyi qlobal liderlərin yanlış yönləndirilmiş birtərəflilikdən uzaqlaşmaq və diplomatiyanın mürəkkəbliklərini mənimsəmək bacarığından asılıdır. Dünya öz-özünə təxribatın növbəti dövrəsinə dözə bilməz.скачать dle 12.1