Beynəlxalq Münasibətlərdə Yaxın Şərq: Güc, Siyasət və İdeologiya

Göyxan Aslanbəy
_________________________________________
Fred Hallideyin yazdığı “Beynəlxalq Münasibətlərdə Yaxın Şərq: Güc, Siyasət və İdeologiya” adlı kitab regionun beynəlxalq münasibətlərini izah etmək üçün əsas yanaşmaların faydalı icmalını təqdim edir. Məsələn, “Yaxın Şərqdə Beynəlxalq Münasibətlərə Realist yanaşma” dövlət hakimiyyəti, təhlükəsizliyi və dövlətlərin rəqabət qabiliyyətinə diqqət yetirməklə realist perspektivin hərtərəfli icmalını təqdim edir. O, həmçinin ideologiyaları və məişət məsələlərini dərk etməkdə realizmin məhdudiyyətlərini müzakirə edir. Tarixi-povesti yanaşma az elmi olsa da, regionun formalaşması və qarşılıqlı əlaqələri haqqında qiymətli məlumatlar təqdim edir. Xarici Siyasət Təhlili (FPA) müxtəlif daxili və xarici amillərin təsiri altında olan xarici siyasətin mürəkkəbliyini vurğulamaqla dövlət mərkəzli baxışa meydan oxuyur. Konstruktivizmdə müzakirə olunan xarici siyasətin formalaşmasında ideologiya və dəyərlərin rolu, həmçinin ideologiyanın təhlili və əsasizmdən qaçmaqda çətinliklər vurğulanır. Tarixi sosiologiya dövlətlərin tarixi formalaşmasına və onların cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsinə diqqət yetirməklə, Yaxın Şərqdə beynəlxalq münasibətləri başa düşmək üçün çərçivə yaradır. Bununla belə, regionun mürəkkəbliyini ümumiləşdirmək və həddən artıq sadələşdirmək riski var.


O, Yaxın Şərq və Şimali Afrika (MENA) regionunda müasir dövlət anlayışının tarixi proseslər, xarici təzyiqlər və qlobal dəyişikliklərin təsiri altında olduğunu müdafiə edib. Bu müasir dövlətlər ərazi, iqtisadiyyat, cəmiyyət və mədəniyyət üzərində güc və nəzarət baxımından müasirdən əvvəlki həmkarlarından əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Regionun bəzi ölkələri özlərini əvvəlki dövlət ənənələrinin varisi kimi göstərməyə çalışsalar da, müasir dövlət quruculuğu reallığı tarixi və ya dini irsdən daha çox daxili və xarici dinamika ilə formalaşır. Müstəmləkəçilik Misir və Mərakeş kimi ölkələrdə institutların və kimliklərin dəyişdirilməsində mühüm rol oynadı. Bundan əlavə, neft kimi ehtiyatlara çıxış müasir dövlətlərin formalaşmasına və təbiətinə təsir göstərərək bəzi ölkələrə öz güclərini daxildə və xaricdə möhkəmləndirməyə imkan verdi. O, Soyuq Müharibənin Yaxın Şərqə təsirini müzakirə edir və onun ilkin Sovet-Qərb rəqabətindən Soyuq Müharibə rəqabətinin sonuna yaxın son keçidə qədər olan mərhələlərini izləyir. O, Soyuq Müharibənin İran və Yaxın Şərq kimi ölkələrin siyasi inkişafına necə təsir etdiyini vurğulayır. ABŞ, SSRİ və onların regional qonşuları ilə mürəkkəb münasibətlərə səbəb olan Türkiyə. Bundan əlavə, o, ərəb-İsrail münaqişəsini, Camal Abdel Nasser kimi liderlər dövründə ərəb millətçiliyinin yüksəlişini və 1967-ci il Ərəb-İsrail müharibəsinin nəticələrini araşdırdı. Soyuq Müharibədən sonrakı dövrü müzakirə edir və Misirlə münasibətlərin deeskalasiyası və normallaşması və Fars körfəzi regionunun üzləşdiyi problemləri araşdırır.

Kitabda həmçinin müasirliyin, xüsusən də Avropa müasirliyinin Yaxın Şərqin iqtisadi, sosial və siyasi inkişafına təsirinin hərtərəfli təhlili verilmişdir. O, bu təsiri 19-cu əsrə qədər izləyir və ticarət və tariflər üzərində Avropa nəzarətinin, eləcə də Əlcəzair və Misir kimi ölkələrdə avropalı köçkünlərin qurulmasının Yaxın Şərq cəmiyyətlərini necə dəyişdirdiyini vurğulayır. O, həmçinin neftin regionun iqtisadiyyatındakı rolunu araşdırır, onun kəşfi, hasilatı və iqtisadi transformasiyasını müzakirə edir. Bundan əlavə, o, neft sərvətinin neft gəlirlərindən asılı olan “kirayəçi” dövlətlərin yaranmasına necə gətirib çıxardığını, habelə onun doğurduğu siyasi reaksiyaları və mülkiyyətlə bağlı mübahisələri araşdırır. Bundan əlavə, kitab neft gəlirlərinin hakim elitaların gücünü necə birləşdirdiyini və daha geniş iqtisadi inkişafa mane olduğunu vurğulayaraq, Yaxın Şərq iqtisadiyyatında dövlətin rolunu araşdırır. O, həmçinin iqtisadi yardım və sanksiyalar kimi xarici müdaxilələrin regionun siyasi iqtisadiyyatına təsirini araşdırır.

Kitab Yaxın Şərqdə baş verən hadisələrin hərtərəfli təhlilini təqdim etsə də, üzv dövlətlərin siyasi strukturlarının mürəkkəbliklərini araşdıra bilmədi. Tarixən region müxtəlif imperiyaların, xilafətlərin və müstəmləkəçi güclərin təsiri altında olub, müxtəlif idarəçilik formalarına və ərazi nəzarətinə gətirib çıxarıb. Bundan əlavə, Yaxın Şərqin regional nizamı məzhəbçilik, qəbiləçilik və etnik parçalanma kimi amillərlə formalaşıb və bu, daxili münaqişələrə və dövlət hakimiyyətinə çağırışlara səbəb olub. Bu amillər Avropa Vestfaliya beynəlxalq nizamı ilə müqayisədə daha az sabit və zorakılığa və qeyri-sabitliyə daha çox meyilli olan regional nizama töhfə verib. Nəticə etibarı ilə o, Yaxın Şərqdə Vestfaliya sisteminin uğursuzluğunun hərtərəfli icmalını təqdim etmədi. Bundan əlavə, İranın nüvə proqramını və onun region üçün daha geniş təsirlərini, o cümlədən transmilli qruplara dəstək və onun Körfəz Əməkdaşlıq Təşkilatının İsraillə münasibətlərinə təsirini başa düşmək Yaxın Şərqdəki beynəlxalq münasibətlərin hərtərəfli təhlili üçün çox vacibdir. O, İranın soyuq müharibədəki rolunu və onun qərblə gərgin münasibətlərini təmin etsə də, bu aspektlərə daha yaxından baxmaq regionun mürəkkəbliyi haqqında daha dolğun təsəvvür yaradar.

Üstəlik, neftin rolu ilə bağlı kitabda onun regionun siyasi iqtisadiyyatının formalaşmasında əhəmiyyəti çox ola bilər. Neft, şübhəsiz ki, Yaxın Şərqin iqtisadi inkişafı və siyasi dinamikasında mühüm amil olsa da, regionun siyasətinin yeganə müəyyənedici amili deyil. Tarixi irslər, ideoloji hərəkatlar və geosiyasi rəqabət kimi digər amillər də regionun regional nizamının və beynəlxalq əlaqələrin formalaşmasında mühüm rol oynayır.скачать dle 12.1