Z.Fazil
__________________________________
Sərt dağları və etnik müxtəlifliyin zəngin qobelenləri ilə səciyyələnən Əfqanıstan onilliklər ərzində regional və qlobal terrorizmin episentrində olmuşdur. Onun geosiyasi əhəmiyyəti xarici müdaxilə və daxili çəkişmələr tarixi ilə birlikdə terror fəaliyyətinin yayılmasına şərait yaradıb.
Əfqanıstanın terrorun mənbəyi kimi mövqeyini anlamaq üçün onun hazırkı vəziyyətini formalaşdıran tarixi konteksti izləmək vacibdir. Əfqanıstanın müasir tarixi onun siyasi və sosial mənzərəsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərən bir sıra münaqişələrlə yadda qalıb.
Sovet qoşunlarının 1979-cu ildə Əfqanıstana müdaxiləsi kritik dönüş nöqtəsi oldu. On il davam edən münaqişə ABŞ, Pakistan və Səudiyyə Ərəbistanının əhəmiyyətli dəstəyi ilə Sovet qüvvələrinə qarşı vuruşan Əfqan müqavimət döyüşçülərindən ibarət mücahidlərin yüksəlişini gördü. Bu dövr sonradan qlobal terrorizmi alovlandıracaq döyüşkən islamçı ideologiyaların yaranması üçün zəmin yaratdı. 1989-cu ildə sovet qoşunlarının çıxarılması sülh gətirmədi; əvəzinə, bu, ölkədə sabitliyi daha da pozaraq, hakimiyyət boşluğuna və sonrakı vətəndaş müharibəsinə gətirib çıxardı.
1990-cı illərin ortalarında asayişi bərpa etməyə və şəriət qanunlarını tətbiq etməyə söz verən Taliban hakim qüvvə kimi meydana çıxdı. 1996-cı ilə qədər onlar Kabili ələ keçirdilər və Əfqanıstan İslam Əmirliyini qurdular. Talibanın sərt rejimi müxtəlif terror təşkilatları, xüsusilə də Əl-Qaidə üçün təhlükəsiz sığınacaq təmin etdi. Taliban və Əl-Qaidə arasındakı münasibətlər 2001-ci il sentyabrın 11-də ABŞ-a qarşı hücumların planlaşdırılması və həyata keçirilməsi ilə yekunlaşdı və bu, ABŞ-ın Əfqanıstana müdaxiləsini sürətləndirdi.
Əfqanıstanda terrorizmin davam etməsində xarici güclərin iştirakı mühüm amil olub. ABŞ, Pakistan, İran və Rusiya kimi ölkələrin geosiyasi maraqları Əfqanıstan sərhədləri daxilində tez-tez üst-üstə düşür və toqquşur.
11 sentyabr hücumlarından sonra Birləşmiş Ştatlar NATO müttəfiqləri ilə birlikdə Əl-Qaidəni darmadağın etmək və Talibanı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmaq üçün “Dayanıqlı Azadlıq” əməliyyatına başladı. İşğalın ilkin mərhələsi Talibanı devirməyə müvəffəq olsa da, sonrakı iyirmi illik hərbi mövcudluq davamlı sabitlik yarada bilmədi. Taliban yenidən qruplaşaraq, ABŞ-ın 2021-ci ilin avqustunda geri çəkilməsinə qədər davam edən üsyana başladı. Xaotik geri çəkilmə və Talibanın sürətlə ələ keçirilməsi Əfqanıstanın yenidən terrorçuların sığınacağına çevrilməsi ilə bağlı narahatlıqları artırdı.
Pakistan Əfqanıstanda mürəkkəb və çox vaxt ziddiyyətli rol oynayıb. Bir tərəfdən o, ABŞ-ın Terrorla Mübarizədə həlledici müttəfiqi olmuşdur; digər tərəfdən, o, Taliban və digər silahlı qruplara dəstək verməkdə ittiham olunur. Pakistan ordusu və kəşfiyyat xidmətləri Əfqanıstanda nüfuzunu saxlamaqda strateji maraqlara malikdir və onu Hindistanın regiondakı təsirinə qarşı tarazlıq kimi görür. Bu, davam edən qeyri-sabitliyə və terrorizmin davam etməsinə töhfə verən Taliban elementlərinin dəstəklənməsini əhatə etdi.
Əfqanıstanın dinamikasında İran və Rusiyanın da böyük rolu var. Əhəmiyyətli şiə əhalisi olan İran tez-tez sünni Taliban ilə ziddiyyət təşkil edir, lakin ABŞ-ın təsirinə qarşı çıxmaq üçün Əfqanıstandakı müxtəlif qruplaşmalara dəstək verir. Rusiya isə Əfqanıstana tarixi işğalı və hazırkı strateji maraqları prizmasından baxır. Hər iki ölkə təsirini saxlamaq və qəbul edilən təhdidlərə qarşı mübarizə aparmaq üçün müxtəlif qrupları dəstəkləyərək incə balanslaşdırma aktı həyata keçirib.
Əfqanıstanın daxili ictimai-siyasi dinamikası terrorizmlə mübarizəni daha da çətinləşdirir. Əfqanıstan hər birinin fərqli kimlikləri və siyasi istəkləri olan puştunlar, taciklər, həzaralar və özbəklər də daxil olmaqla etnik qrupların mozaikasıdır. Əsasən puştun olan Taliban tez-tez digər etnik qruplarla ziddiyyət təşkil edir və bu, terrorçu qrupların istifadə etdiyi daxili münaqişələrə səbəb olur.
Əfqanıstan iqtisadiyyatı onilliklər boyu davam edən müharibə nəticəsində məhv olub və əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsini yoxsulluq içində qoyub. İqtisadi imkanların olmaması və geniş yayılmış korrupsiya bir çox əfqan gəncini radikallaşmaya sövq edir. Terrorçu qruplar tez-tez maliyyə stimulları və məqsəd hissi təmin edərək onları məyus və yoxsul əhali üçün cəlbedici edir.
Xarici qurumlar, xüsusən də Körfəz dövlətləri tərəfindən maliyyələşdirilən mədrəsələrin (İslam məktəbləri) təbliğ etdiyi ideoloji təlqin radikallaşma prosesində həlledici rol oynamışdır. Bu qurumlar tez-tez İslamın ifrat təfsirini təbliğ edərək, terror təşkilatları üçün davamlı olaraq işə cəlb olunanlar axını yaradırlar. Bu təlqin prosesinin uzunmüddətli təsirləri var, çünki o, ekstremist ideologiyaları Əfqanıstan cəmiyyətinin strukturuna daxil edir.
Qəbilə və etnik gərginliklər Əfqanıstanı tarixən sıxışdırıb və onun qeyri-sabitliyinə səbəb olub. Talibanın, ilk növbədə, puştun tayfaları arasında hökmranlığı, tez-tez həzaralar, taciklər və özbəklər kimi digər etnik qrupları marginallaşdırıb. Bu gərginliklər terrorçu qrupların istismarı üçün münbit zəmin yaradır, çünki onlar rəqib qruplara qarşı səlahiyyət və qisas alacağını vəd edərək marginallaşmış icmalardan işə cəlb edə bilərlər.
Əfqanıstanın terrorun mənbəyi statusu onun təlatümlü tarixinin, xarici müdaxilələrin və mürəkkəb ictimai-siyasi dinamikanın nəticəsidir. Talibanın hakimiyyətə qayıdışı ölkənin yenidən qlobal terrorizm üçün yuvaya çevrilməsi ilə bağlı narahatlıqları yenidən gündəmə gətirib. Bu problemin həlli regional əməkdaşlıq, iqtisadi inkişaf və ideoloji təlqinlərin həllini əhatə edən çoxşaxəli yanaşma tələb edir. Yalnız birgə və davamlı səylə Əfqanıstanda zorakılıq və terrorizm dövriyyəsi qırıla bilər və region üçün sabit və dinc gələcəyə yol aça bilər. Beynəlxalq ictimaiyyət ayıq və fəal olmalı, sülh və sabitlik axtarışında Əfqanıstanı dəstəkləməli və terror toxumlarının böyümək üçün münbit zəmin tapmamasını təmin etməlidir.