Əfqanıstanda ISKP

Xalid Yavuz
________________

Xorasan Əyalətinin İslam Dövləti (İSKP) Əfqanıstanın mürəkkəb və tez-tez qeyri-sabit siyasi və təhlükəsizlik mənzərəsində mühüm aktyora çevrilib. 2015-ci ildə İslam Dövlətinin (İD) bir qolu kimi yaradılan İSKP bir sıra yüksək səviyyəli hücumlar və onun qəddar taktikaları vasitəsilə tez bir zamanda özünü təsdiq etdi. İSKP-nin Əfqanıstanda yaranması və fəaliyyəti təkcə ölkənin daxili dinamikasına təsir göstərmədi, həm də daha geniş region üçün dərin təsirlər göstərdi.

İSKP-nin Əfqanıstanda meydana gəlməsini daha ifrat ideologiya və əməliyyat yanaşması axtaran Taliban və digər silahlı qrupların məyus üzvlərinə aid etmək olar. Məqsədləri əsasən milliyyətçi olan və Əfqanıstan daxilində İslam dövləti qurmağı hədəfləyən Talibandan fərqli olaraq, İSKP İslam Dövlətinin qlobal cihadçı baxışı ilə üst-üstə düşür. Bu baxış Əfqanıstan, Pakistan, İranın bəzi hissələri və Mərkəzi Asiya respublikalarını əhatə edən Mərkəzi və Cənubi Asiyanın regionlarını əhatə edən milli sərhədləri aşan daha geniş xilafətin yaradılmasını nəzərdə tutur. İSKP-nin ideoloji sərtliyi və qəddarlığı, o cümlədən mülki şəxsləri hədəfə alması və intiharçı hücumlardan istifadə etməsi onu bölgədəki digər qiyamçı qruplardan fərqləndirir. Onun taktikası, məqsədlərinə çatmaq üçün ifrat zorakılıqdan istifadə edən daha geniş İD strategiyası ilə uyğunlaşaraq, qorxu aşılamaq və diqqəti toplamaq məqsədi daşıyır. Qrupun ilkin dayaq məntəqəsi şərqdəki Nangarhar və Kunar əyalətlərində qurulub və bu ərazilərin əngəlli relyefindən və məsaməli sərhədlərindən istifadə edərək, hərəkəti və işə qəbulu asanlaşdırıb.

İSKP-nin Əfqanıstanda olması ölkədə onsuz da ağır olan təhlükəsizlik vəziyyətini daha da gərginləşdirib. Onun hücumları ilk növbədə mülki əhalini, hökumət rəsmilərini və humanitar təşkilatlar da daxil olmaqla beynəlxalq qurumları hədəf alıb. Bu hücumlar nəinki əhəmiyyətli insan tələfatı ilə nəticələndi, həm də humanitar böhranı daha da artıraraq, zəruri xidmətlərin və yardımların göstərilməsini pozdu. ISKP və Taliban arasındakı rəqabət Əfqanıstanın təhlükəsizlik mənzərəsini daha da çətinləşdirib. Taliban ənənəvi olaraq dominant üsyançı qüvvə olsa da, ISKP-nin meydana çıxması münaqişəyə yeni bir ölçü təqdim etdi. Bu rəqabət iki qrup arasında şiddətli toqquşmalarda özünü göstərdi və ölkədə davam edən münaqişəyə daha bir zorakılıq qatını əlavə etdi. ABŞ-ın 2021-ci ildə geri çəkilməsindən sonra indi Əfqanıstanın faktiki hökmdarları olan Taliban idarə etmək və İSKP təhlükəsinə qarşı mübarizə aparmaq kimi ikili problemlə üzləşib.

İSKP-nin Əfqanıstandakı fəaliyyətinin daha geniş region üçün əhəmiyyətli nəticələri var. Qrupun transmilli ambisiyaları və qonşu ölkələrdən cəlb etmək bacarığı regional sabitliyə birbaşa təhlükə yaradır. Məsaməli sərhədlər və Pakistan, İran və Mərkəzi Asiya respublikaları kimi ölkələrdə rəğbət bəsləyənlərin və potensial işə cəlb olunanların olması İSKP-nin genişlənməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Hərbi fəaliyyət tarixi və müxtəlif üsyançı qruplarla mürəkkəb əlaqələri olan Pakistan ISKP tərəfindən birbaşa təhlükə ilə üzləşir. Qrupun Pakistan daxilindən cəlb etmək və sərhədyanı hücumlar həyata keçirmək qabiliyyəti təhlükəsizliklə bağlı narahatlıqları artırıb. Üstəlik, ISKP-nin mövcudluğu Pakistanın onsuz da çətin olan daxili təhlükəsizlik dinamikasını, xüsusən də qəbilə bölgələrində və şəhər mərkəzlərində çətinləşdirir.

Orta Asiya respublikaları, xüsusilə Tacikistan, Özbəkistan və Türkmənistan da İSKP-nin regionda sabitliyi pozmaq potensialına görə yüksək hazırlıq vəziyyətindədir. Bu ölkələr Əfqanıstanla məsaməli sərhədləri bölüşürlər və onların nisbətən zəif təhlükəsizlik infrastrukturu onları ISKP tərəfindən sızma və işə qəbul üçün həssas edir. Qrupun hüquqlarından məhrum edilmiş və radikallaşmış şəxslərə müraciət edən ideologiyası bu xalqlar üçün uzunmüddətli təhlükəsizlik problemi yaradır.

İran anti-şiə ideologiyası və İran sərhədi yaxınlığında hücumlar həyata keçirmək qabiliyyətinə görə İSKP-ni əhəmiyyətli bir təhlükə olaraq görür. Qrupun Əfqanıstanın şərqində, İrana yaxın əyalətlərində mövcudluğu Tehranı sərhəd təhlükəsizliyini gücləndirməyə və İSKP təhlükəsinə qarşı çıxmaq üçün müxtəlif əfqan qruplarla əlaqə saxlamağa sövq edib. Bununla belə, İranın Əfqanıstanın daxili işlərinə qarışması həm də regional güc dinamikasını daha da çətinləşdirə bilər.

Hindistan da ISKP-nin Əfqanıstandakı mövcudluğundan narahatdır, xüsusən də Kəşmirdəki silahlı qruplara təsir etmək potensialına görə. ISKP-nin Hindistanın maraqlarına qarşı hücumları, məsələn, 2018-ci ildə Cəlalabaddakı Hindistan konsulluğuna hücum, qrupun Hindistan vətəndaşlarını və bölgədəki aktivlərini hədəfə almaq qabiliyyətini və niyyətini vurğulayır.

Yaxın regiondan başqa, İSKP-nin Əfqanıstanda mövcudluğu qlobal təhlükəsizlik üçün daha geniş təsirlərə malikdir. Qrupun İD-yə bağlılığı və xarici döyüşçüləri cəlb edə bilməsi terrorizmin Cənubi və Mərkəzi Asiyadan kənara ixracı ilə bağlı narahatlıqlar yaradır. ISKP-nin beynəlxalq miqyasda hücumları ruhlandırmaq və ya koordinasiya etmək potensialı bütün dünyada terrorla mübarizə agentlikləri üçün əhəmiyyətli bir narahatlıq olaraq qalır. Üstəlik, İSKP-nin fəaliyyətinin humanitar təsiri, o cümlədən əhalinin köçürülməsi və yardım səylərinin dayandırılması beynəlxalq diqqəti cəlb etmişdir. Radikallaşmanın əsas səbəblərini aradan qaldırmaq və Əfqanıstanda terrorla mübarizə səylərini dəstəkləmək üçün əlaqələndirilmiş qlobal reaksiyaya ehtiyac getdikcə daha aydın görünür.

İSKP-nin Əfqanıstanda mövcudluğu və fəaliyyəti ölkəyə və onun qonşularına dərindən təsir edib. İslam Dövlətinin qəddar və ideoloji cəhətdən ifrat qolu olan İSKP Əfqanıstanın onsuz da çoxşaxəli münaqişəsinə daha bir mürəkkəblik qatını əlavə etdi. Onun regional ambisiyaları və qonşu ölkələrdə sabitliyi pozmaq qabiliyyəti İSKP-nin yaratdığı təhlükəyə qarşı koordinasiyalı və hərtərəfli yanaşmanın zəruriliyini vurğulayır. Bu problemin həlli təkcə hərbi və təhlükəsizlik tədbirləri deyil, həm də radikallaşma və işə qəbulu asanlaşdıran əsas sosial-iqtisadi və siyasi amilləri həll etmək üçün səylər tələb edir.скачать dle 12.1