İsrail-Həmas müharibəsi fonunda Şərqi Aralıq dənizi enerji layihələri

Lamiyə Malik
________________________

İsrail-Həmas müharibəsi Şərqi Aralıq dənizində enerji sahəsində əməkdaşlıq üçün yeni imkanlar və yeni problemlər ortaya çıxarıb. Müharibənin davamlılığı İsrail və ərəb qonşuları arasında enerji və su ilə bağlı layihələrin inkişafına boz kölgə salmasına baxmayaraq, ortaq maraqlar baxımından regional qarşılıqlı asılılıqları üzə çıxarıb.

Müharibə nə İsrailin daxili təbii qaz təchizatına, nə də etibarlı təchizatçı kimi beynəlxalq nüfuzuna təsir göstərməyib. İsrailin Leviathan və Karish qaz yataqları müharibə boyu maneəsiz olaraq hasilatı davam etdirib. Bununla belə, platformanın Qəzzaya yaxınlığı səbəbindən ehtiyat tədbiri olaraq İsrailin enerji ehtiyacının təxminən 70 faizini ödəyən İsrailin Tamar yatağında əməliyyatlar beş həftəlik dayandırılıb. Bu, İsrailin daxili bazarına və İordaniyaya olmasa da, Misirə tədarükü kəsdi.

İsrailin etibarlı enerji təchizatçısı kimi mövqeyini qoruyub saxlamasına kömək edən aktyor İsrailin dənizindəki Kariş yatağında işləyən Yunanıstanın orta ölçülü Energean Oil and Gas şirkətidir. Konkret olaraq, Energean Oil and Gas bağlanma dövründə İsrailin bütün qaz tələbatının 60 faizinə qədərini təmin edib və maksimum gücə nail olub. Maraqlıdır ki, Kariş yatağından qaz hasilatı yalnız 2022-ci ilin oktyabrında ABŞ-ın İsrail və Livan arasında dəniz sərhədinin delimitasiyası sazişinə vasitəçilik etməsindən sonra başlayıb və Kariş xəttin İsrail tərəfində qalıb.

Livanda Hizbullahla müharibə başlasa, vəziyyətin fərqli olacağı düşünülür. Leviathan və Karish qaz yataqları bağlanmalı və daxili təchizat ciddi şəkildə təsirlənəcəkdir. Bu zəifliyi nəzərə alaraq, İsrail həm daxili istehlak, həm də ixrac üçün təbii qazın yeraltı anbarına investisiya qoymağa hazır görünür. Müharibədən sonra İsrail də Tamar və Leviathan qaz yataqlarında hasilatı genişləndirməyə hazırlaşır. Ümumilikdə, iştirak edən çoxmillətli təşkilatlar hazırkı müharibə zamanı fors-major hallara əl atmasına baxmayaraq, hələ də İsraili etibarlı təchizatçı hesab edirlər.

Şübhəsiz ki, İsrail-Həmas müharibəsi Misirin iqtisadi və enerji ilə bağlı problemlərini daha da artırıb. Tamar qaz qurğusunun müvəqqəti bağlanması Misirə axınların kəsilməsinə səbəb olub, Qahirənin enerji çatışmazlığını dərinləşdirib və onun elektrik kəsilməsini uzadıb. Tamarın fəaliyyətini bərpa etdikdən sonra, Tamar icarəsini idarə edən konsorsium Misirə hasilatı 30 faiz artırdı və bununla da Qahirəyə daxili qıtlığı aradan qaldırmağa və Avropaya ixrac üçün mövcud qazın həcmini artırmağa kömək etdi. İsrail qazının müvəqqəti olaraq dayandırılması Misirdə sənayenin inkişafına və hasilatına mane oldu, sonuncunun zəifliyini vurğuladı və Qahirəni tədarük variantlarını şaxələndirmək barədə düşünməyə vadar etdi. Həm İsrail-Həmas müharibəsinin, həm də Qırmızı dəniz böhranının çoxsaylı nəticələri Aralıq dənizi boyunca Avropanın təhlükəsizliyinə təsir göstərərək, Aİ-ni Misirlə əlaqələrini strateji tərəfdaşlığa yüksəldən 7,4 milyard avroluq yardım paketini imzalamağa vadar etdi. Avropa fondları ilk növbədə ticarətə, aşağı karbonlu enerjiyə investisiyaya və Avropaya enerji ixracının artırılmasına, miqrasiya idarəçiliyinə, mədəniyyətə və gənclərin səlahiyyətlərinin artırılmasına yönəldiləcək.

Misir Qəzzadakı müharibənin və Qırmızı dənizin Süveyş kanalına vurduğu zərbələrlə de-fakto mübarizə aparır. Xüsusilə, Süveyş kanalında tranzit haqlarının aşağı salınması, Standard & Poor's Global Ratings-ə görə turist gəlirlərinin 30 faiz azalması və 2023-cü ilin dördüncü rübündə eyni ilə müqayisədə qazın təkrar ixracının 50 faiz azalması. 2022-ci ildə Misirin valyuta ehtiyatlarını və ÜDM-ni daraltması gözlənilir. Davam edən problemlərə baxmayaraq, Misir izdihamlı iddiaçılar arasından titul qazanaraq regionun enerji mərkəzi kimi meydana çıxmağa hazır görünür. Əslində, Misir regional enerji mərkəzi olmaq üçün bütün lazımi inqrediyentlərə malikdir, yəni liberallaşdırılmış qaz bazarı, müstəqil tənzimləyici orqanlar, müstəqil ötürmə sisteminin operatoru və qurulmuş qovşağın operatoru. Misir həmçinin Fələstin, Misir və İsrail üçün iqtisadi və diplomatik faydalar vəd etdiyinə görə müharibə başa çatdıqdan sonra prioritetləşdiriləcək çoxdan gözlənilən qələbə-qazan təşəbbüsü olan Qəzza dəniz qaz yatağının işlənməsi layihəsinin möhkəm arxasında dayanır.

Yaxın illərdə Misir bərpa olunan enerji mənbələrində də regiona liderlik etməyi planlaşdırır. “Vizyon 2030”a uyğun olaraq, Misir və Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) Misirin Enerji Sərvətləri Təşəbbüsünə başladılar. Avropa Komissiyasının 35 milyon avroluq qrantı ilə Misir 5000 meqavatlıq qazla işləyən istehsal gücünü 10.000 meqavatlıq bərpa olunan enerji ilə əvəz edəcək. Nəhayət, Misirdəki külək və günəş stansiyaları AB ilə 3,5 milyard avro dəyərində olan “Ümumi Maraq Layihəsi” olan dənizaltı GREGY (Yunanıstan-Misir) interkonnektoru ilə Avropaya birləşdiriləcək. Bundan əlavə, COP27 çərçivəsində imzalanmış Misir-Aİ Anlaşma Memorandumuna əsasən, ammonium şəklində Misirin yaşıl hidrogen ixracının da Avropa limanlarına çatması planlaşdırılır. Avropanın daha etibarlı təchizatçılara doğru irəliləmə səylərində Misirin kritik əhəmiyyəti aydındır, o cümlədən Misirdə bərpa olunan elektrik stansiyalarına və nəqliyyat infrastrukturuna Avropa investisiyalarının artırılması.

İordaniya öz növbəsində Rusiyanın Ukraynaya təcavüzündən sonra İordaniyanı qlobal qiymət artımlarından təcrid etdiyi üçün İsraildən təbii qaz almaq müqaviləsindən faydalanıb. Qeyd edək ki, İordaniya qazın beynəlxalq bazardan götürülməsi ilə müqayisədə hər il 1,2 milyard dollar qənaət edir. İsrail hətta Qəzzadakı müharibə zamanı da İordaniyaya qaz nəql etməklə təchizatçı kimi etibarlılığını nümayiş etdirdi, baxmayaraq ki, müharibə ilə bağlı razılaşmaya qarşı çoxlu etirazlar oldu. Bununla belə, İordaniya şist qazının hasilatı kimi alternativlərin dəyəri İsrailin tədarükündən kənarda diversifikasiyanı qeyri-mümkün edir.

BƏƏ-nin İordaniyada təmiz elektrik enerjisi istehsalı zavodunu maliyyələşdirməsi müqabilində Qırmızı dənizdə suyun duzsuzlaşdırılması zavodunun tikintisini nəzərdə tutan Rifah Mavi-Rifah Yaşıl Layihəsi kimi regional təşəbbüslər İordaniya və İsrailə böyük fayda verəcək, lakin təxirə salınıb. İsrail-Həmas müharibəsinə görə. Konkret olaraq, Prosperity Blue-Prosperity Green layihəsi İsraildən 200 milyon kubmetr duzsuzlaşdırılmış suyun müqabilində İordaniyada BƏƏ tərəfindən maliyyələşdirilən zavoddan İsrailə 600 meqavat günəş enerjisi tədarükünü nəzərdə tutur. Layihədə nəzərdə tutulan suyun duzsuzlaşdırılması zavodunun mühəndislik proqnozlarına əsasən başa çatdırılması səkkiz il çəkəcək. Rifah Mavi-Tərəqqi Yaşıl Layihəsi regional sülhün dividendlərini vurğulaya bilər, lakin bu layihənin sazişinin bağlanması müharibə bitənə və İordaniya ictimaiyyətinin İsrailə qarşı narazılığı səngiyənə qədər dayandırılır.

O da diqqət çəkir ki, 2030-cu ilə qədər İordaniya elektrik enerjisinin 40-50 faizini bərpa olunan mənbələrdən əldə etməyə ümid edir. Krallığın Misir, İraq, Suriya və Səudiyyə Ərəbistanı kimi qonşu ölkələrlə şəbəkəsinin qarşılıqlı əlaqəsini artırmaq məqsədi ilə Dünya Bankı və Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Təşkilatının dəstəyi ilə milli elektrik şəbəkəsini inkişaf etdirəcəyi gözlənilir.

Bütövlükdə, regional əməkdaşlıq Şərqi Aralıq dənizinin enerji resurslarından istifadə etmək üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir, lakin regional münaqişələr birgə enerji layihələrinə maneə olaraq qalır. Beləliklə, gərginliyin azaldılmasına və regionda hərtərəfli enerji strategiyasının formalaşdırılmasına kömək etmək üçün dialoq və diplomatiyaya prioritet verilməlidir. Çünki Fransa Prezidenti Emannuel Makron bir neçə il əvvəl qlobal diplomatiyanı kəskin şəkildə vurğuladığı kimi: “Biz əmin ola bilərik ki, gələcək müharibə deyil, əməkdaşlıq və ixtilaf, ortaq rifah və böhran deyil, dialoqdur”.скачать dle 12.1