Qəzzada yanmış qərb dəyərləri və ya Yaxın Şərq böhranına Ərdoğansayağı düz, geosiyasi baxış

E. Cəlilabadlı
__________________________________
İsrail-Fələstin münaqişəsi uzun müddətdir ki, geosiyasi alov nöqtəsi olub, lakin Qəzzadakı son gərginliklər qlobal diqqəti regionda baş verən dağıntılara yönəltdi. Böhranla bağlı sərt fikirlər səsləndirən liderlər arasında İsrailin Qəzzadakı hərəkətlərini ən sərt tənqid edənlərdən biri olan Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan da var. Onun “Qəzzada təkcə uşaqlar deyil, BMT sistemi, Qərb dəyərləri də ölür” ifadəsi beynəlxalq idarəçiliyin daha geniş tənqidindən və davam edən humanitar böhran qarşısında Qərb dövlətlərinin qəbul edilən mənəvi uğursuzluqlarından bəhs edir.

Ərdoğanın tənqidi: Qəzza böhranının əksi

Ərdoğanın Qəzzədəki vəziyyəti və onun daha geniş nəticələrini pisləməsi onun Fələstin hüquqlarının müdafiəçisi kimi uzun müddətdir davam edən mövqeyini əks etdirir. Onun fikrincə, hazırkı böhran təkcə günahsız insanların itkisini deyil, həm də beynəlxalq qurumların, xüsusən də Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) zorakılığın qarşısını almaqda və insan haqlarını qorumaqda uğursuzluğunu ifadə edir.

Qəzza dəfələrlə zorakılığa məruz qalıb, münaqişənin əsas ağırlığını onun mülki əhalisi daşıyır. Xüsusilə uşaqlar qeyri-mütənasib şəkildə təsirlənmişlər. UNICEF-in və müxtəlif humanitar təşkilatların məlumatına görə, yüzlərlə uşaq öldürülüb və ya şikəst olub, daha bir çoxu isə qida, təmiz su və təhsil kimi əsas ehtiyaclardan məhrum olub. Bu reallıqlar Ərdoğanın “Qəzzada uşaqlar ölür” iddiasının əsasını təşkil edir.

Ancaq Ərdoğan bu faciəni can itkisindən kənara çıxaraq, mənəvi və institusional uğursuzluğa qədər genişləndirir. Onun “BMT sistemi və Qərb dəyərləri ölür” iddiası beynəlxalq ictimaiyyətin zorakılığı dayandıra bilməməsi və ya istəməməsi ilə bağlı məyusluğunu vurğulayır.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatı: Böhrandakı Sistem?

Ərdoğanın tənqidinin mərkəzində sülhü qorumaq və qarşıdurmaların qarşısını almaq üçün yaradılmış BMT-nin rolu dayanır. BMT Nizamnaməsi açıq şəkildə insan hüquqlarının qorunmasına, beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunmasına, münaqişələrin dialoq və diplomatiya yolu ilə həllinə çağırır. Bununla belə, Qəzzada çoxları BMT-nin əsas mandatını yerinə yetirə bilmədiklərini düşünür.

Qəzza münaqişəsi kontekstində BMT-nin ən əhəmiyyətli tənqidlərindən biri onun Təhlükəsizlik Şurasının strukturudur. Sanksiya tətbiq etmək, hərbi müdaxilələrə icazə vermək və sülhməramlı missiyalara mandat vermək səlahiyyətinə malik olan Təhlükəsizlik Şurasında beş daimi üzv - ABŞ, Böyük Britaniya, Çin, Rusiya və Fransa hər birinin veto hüququna malikdir. Bu veto hüququ İsrail-Fələstin münaqişəsi ilə bağlı qəti addımlar atmağa gəldikdə tez-tez büdrəmə olub, çünki ABŞ, xüsusən də İsrail üçün əlverişsiz hesab edilən qətnamələri əngəlləmək üçün tez-tez veto hüququndan istifadə edib.

Ərdoğanın BMT sistemini tənqid etməsinin kökündə bu hərəkətsizlik və balanssızlıq anlayışı dayanır. Bir çoxları üçün BMT-nin fələstinli mülki şəxslərin müdafiəsi üçün təsirli tədbirlər həyata keçirə bilməməsi və ya İsraili beynəlxalq hüququn iddia edilən pozuntularına görə məsuliyyətə cəlb edə bilməməsi geosiyasi maraqların maneə törətdiyi qurumun məhdudiyyətlərini nümayiş etdirir.

BMT daxilindəki struktur məsələlərlə yanaşı, icra mexanizmlərinin olmaması da digər əsas narahatlıq doğurur. İsrailin Fələstin ərazilərindəki hərəkətlərini pisləyən BMT-nin çoxsaylı qətnamələri qəbul edilsə də, bu qətnamələr çox vaxt icra olunmur. İstər İsrail, istərsə də digər aktorlar tərəfindən beynəlxalq hüququn pozulmasının nəticələrinin olmaması BMT-nin etibarını və onun qlobal münaqişələrdə neytral arbitr kimi çıxış etmək qabiliyyətini sarsıdır.

Qərb dəyərlərinin azalması?

Ərdoğanın bəyanatı həm də Qərbin mənəvi nüfuzunu, xüsusən də insan haqları və demokratiyaya sadiqliyini hədəfləyir. Qərb dövlətləri, xüsusən də Avropa və Şimali Amerikadakı dövlətlər çox vaxt özlərini bu dəyərlərin müdafiəçisi kimi göstərirlər. Onlar Şərqi Avropadan Latın Amerikasına qədər dünyanın digər yerlərində demokratiya, insan haqları və qanunun aliliyinə öz dəstəklərini açıq şəkildə ifadə ediblər. Bununla belə, Qəzza münaqişəsi kontekstində Ərdoğan və digər tənqidçilər Qərb dövlətlərinin fələstinlilərin əzablarına göz yumaraq öz müdafiələrində seçici davrandıqlarını iddia edirlər.

Ərdoğanın qaldırdığı əsas məqamlardan biri də Qərb dəyərlərinin tətbiqində uyğunsuzluqdur. Məsələn, bir çox Qərb ölkələri Liviya və ya Suriya kimi yerlərdə insan haqlarının pozulması hallarına sanksiya tətbiq etməkdə və ya hərbi müdaxilə etməkdə cəld olsalar da, Qəzzaya gəldikdə daha təmkinli olublar. Qəbul edilən bu ikili standart ikiüzlülükdə ittihamlara səbəb oldu və xüsusilə müsəlman dünyasında narazılığı artırdı.

Üstəlik, Qərb ölkələrində münaqişənin mediada təsviri tez-tez qərəzliliyə görə tənqid olunur. Bir çox Qərb nəşrlərində diqqət Qəzzadakı fələstinlilərin humanitar vəziyyətindən çox, İsrailin təhlükəsizlik problemlərinə yönəlib. Bu rəvayət Qərb hökumətlərinin və cəmiyyətlərinin ədalət, bərabərlik və insan ləyaqəti kimi özlərinin bəyan etdikləri dəyərləri dəstəkləməkdə aciz olduqlarını daha geniş anlamağa kömək edir.

Türkiyənin rolu və Ərdoğanın regiona baxışı

Ərdoğanın rəhbərliyi altında Türkiyə özünü Yaxın Şərqdə əsas oyunçu və Fələstinin hüquqlarının sadiq müdafiəçisi kimi göstərib. Ərdoğan İsrailin Qəzzada törətdiyi hərəkətləri tez-tez pisləyib, onları soyqırım kimi qiymətləndirib və İsraili müharibə cinayətlərində ittiham edib. Türkiyə eyni zamanda bir neçə ərəb dövlətinin İsraillə münasibətləri normallaşdırdığını görən İbrahim razılaşmasının kəskin tənqidçisi olub və bu razılaşmaların Fələstin məsələsini daha da marjinallaşdırdığını iddia edib.

Ərdoğanın bölgədəki xarici siyasəti tez-tez neo-Osmanlı kimi təsvir edilir ki, bu da Türkiyənin Osmanlı İmperiyası dövründə regional güc kimi tarixi rolunu əks etdirir. Onun hökuməti Fələstinin hüquqlarına ictimai dəstək və İsraili tənqid etməklə, Türkiyənin Yaxın Şərqdəki təsirini genişləndirməyə və özünü müsəlman dünyasının lideri kimi göstərməyə çalışıb. Bu yanaşma, Ərdoğanın Qəzzadakı siyasətlərinə görə İsrailə və Qərb dövlətlərinə açıq şəkildə meydan oxumağa hazır olan azsaylı liderlərdən biri kimi göründüyü müsəlman dünyasında çoxları ilə rezonans doğurdu.

Bununla belə, Ərdoğanın mövqeyi Türkiyəni Qərbdəki bəzi ənənəvi müttəfiqlərindən, xüsusən də ABŞ və Avropa İttifaqından uzaqlaşdırıb. Türkiyə ilə İsrail arasında bir vaxtlar nisbətən güclü olan münasibətlər Ərdoğanın rəhbərliyi altında kəskin şəkildə pisləşib. Buna baxmayaraq, Ərdoğanın Fələstin davası üçün ardıcıl müdafiəsi onun daxili populyarlığını artırdı və Türkiyənin Qəzzanın acınacaqlı vəziyyətinə rəğbət bəsləyən digər Yaxın Şərq dövlətləri arasında rəğbət qazanmasına kömək etdi.

İrəli yol: Fəaliyyətə Qlobal Çağırış

Ərdoğanın Qəzzada BMT və Qərb dəyərlərini kəskin tənqid etməsi beynəlxalq ictimaiyyət üçün hərəkətə çağırış rolunu oynayır. Qəzzada təkrarlanan zorakılıq dövrləri və beynəlxalq ictimaiyyətin onların qarşısını ala bilməməsi İsrail-Fələstin münaqişəsinin hərtərəfli və davamlı həllinin zəruriliyini vurğulayır.

Tərəqqi üçün potensial yollardan biri İsraillə yanaşı müstəqil Fələstin dövlətini nəzərdə tutan iki dövlətli həll yolunun canlandırılmasıdır. İki dövlətli həll yolu onilliklərdir müzakirə edilsə də, son hadisələr, o cümlədən İsrailin İordan çayının qərb sahilindəki yaşayış məntəqələrini genişləndirməsi bu nəticəyə nail olmağı getdikcə çətinləşdirib. Buna baxmayaraq, Ərdoğan və digər liderlər hər iki tərəfi danışıqlar masası arxasına qaytarmaq üçün yeni diplomatiyanın və beynəlxalq təzyiqin zəruriliyini vurğuladılar.

Diplomatik səylərlə yanaşı, BMT və digər beynəlxalq qurumlar daxilində daha güclü hesabatlılıq mexanizmlərinə ehtiyac var. Əgər beynəlxalq ictimaiyyət Qəzzada növbəti zorakılığın qarşısını almaqda ciddidirsə, geosiyasi maraqlardan asılı olmayaraq, beynəlxalq hüququn pozulmasının mənalı nəticələrlə qarşılanmasını təmin etməlidir.

Sonda prezident Ərdoğanın “Qəzzada təkcə uşaqlar deyil, BMT sistemi və Qərb dəyərləri də ölür” bəyanatı İsrail-Fələstin münaqişəsinin həllində beynəlxalq ictimaiyyətin üzləşdiyi dərin problemlərin vurğulanır. Onun tənqidi qlobal idarəçiliyin uğursuzluqlarına, insan hüquqlarının seçmə tətbiqinə və daha ədalətli və ədalətli beynəlxalq nizamın zəruriliyinə işarə edir. Qəzzədəki böhran davam edərkən, Ərdoğanın sözləri qlobal liderlərin sülh və ədalət axtarışında üzləşməli olduqları mənəvi və siyasi məsuliyyətləri açıq şəkildə xatırladır.скачать dle 12.1