Türkiyənin gözü BRİKS-də, amma AB-yə qulaq asır

Necati Demircan
____________________________________

Türkiyədə BRICS üzvlüyünün tənqidi

Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidanın bir televiziya proqramında Türkiyənin Avropa Birliyinə (AB) üzvlük prosesi başa çatsaydı, Türkiyənin BRICS kimi imkanlarla qarşılaşmayacağını, Türkiyəni hər iki tərəflə rəqs etdiyini göstərməsi Türkiyənin Xarici Siyasətinə mənfi təsir göstərir. . [1] Təbii ki, Fidanın açıqlaması sadəcə bir ifadə deyil; bu həm də Türkiyədəki daxili ictimai müzakirələrin əksidir. Məsələn, Türkiyənin ana müxalifət partiyası olan Cümhuriyyət Xalq Partiyasının (türk. Cumhuriyet Halk Partisi CHP) lideri Özgür Özel on il ərzində Türkiyəni Aİ-yə üzv edəcəyinə söz verir. [2] Türkiyə ictimai rəyinin BRİKS və Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatına (ŞƏT) qarşı istifadə etdiyi iki əsas arqument var. Birincisi odur ki, BRİKS və ŞƏT-ə üz tutmaqla Türkiyə demokratik idarəçilikdən imtina edərək “avtokratik” modelə doğru irəliləyir. [3] İkinci arqument Türkiyə iqtisadiyyatının Qərblə inteqrasiyası və Asiya iqtisadiyyatları ilə ticarətində itkilər verməsidir. Bundan əlavə, Türkiyə təəssüf ki, ŞƏT və BRİKS-i Qərbə qarşı istifadə etdiyi bir kart kimi görür. Türkiyənin 75 illik NATO tarixi və 50 illik AB-yə namizədlik yolu ilə birlikdə Türkiyə qərb düşərgəsi ilə hərəkət etməkdə öyrənilmiş acizliyə malikdir. Türkiyə NATO-da yaramaz oğlan kimi görünür və AB-də tanınmamış namizəd üzv statusuna malikdir. Buna baxmayaraq, Türkiyə 1945-ci ildən Qərbə aludə olmuş xarici siyasət yürüdür. Bu səbəbdən Türkiyənin indiki siyasi gücü ŞƏT və BRİKS kartlarından istifadə edərək Qərblə münasibətlərini irəliyə aparmaq kimi obsesif fikirlərə malikdir. Qərb. Təəssüf ki, hökumətin bu siyasəti Türkiyənin Qərblə birləşməsi zərurət olduğu öyrənilmiş acizlik olmaqla yanaşı, Türkiyənin Şərqlə müttəfiqliyinə şübhələr yaradır. Bu yazıda isə Türkiyə ictimai rəyində BRİKS-ə qarşı iki əsas arqument üzərində dayanacağam və bu iki arqumentin reallığı əks etdirmədiyini göstərməyə çalışacağam.

Arqument 1: Türkiyənin iqtisadiyyatı Qərbdən asılıdır və Türkiyənin BRICS ölkələri ilə ticarət kəsiri var.

Düzdür, Türkiyənin Çin və Rusiya ilə ticarət kəsiri böyükdür. 2023-cü ildə Rusiyanın Türkiyəyə idxalı 45,5 milyard dollar civarında olub. Çinin Türkiyəyə idxalı 45 milyard dollar civarında olub. Həmçinin 2023-cü ildə Türkiyənin Rusiyaya ixracı 10,9 milyard dollar, Çinə isə 3,3 milyard dollar civarında olub. Belə ki, 2023-cü ildə Türkiyənin Rusiya ilə ticarətində təxminən 35 milyard dollar, Çinlə ticarətində isə 42 milyard dollar civarında kəsir yaranacaq. Amma məsələnin başqa tərəfi də var. Türkiyənin Çindən idxal etdiyi məhsulların bir çoxu Türkiyə ixracatında ara məhsul kimi istifadə edilir və ya istehsalda istifadə olunan maşın idxalından ibarətdir. Məsələn, 2023-cü ilin məlumatlarına görə, maşın idxalı Türkiyənin Çindən idxalının 46,2 faizini təşkil edir. Ondan sonra 18,3 faizlə kimyəvi maddələr, 9,5 faizlə dəmir və polad, 7,4 faizlə digər istehlak malları gəlir. Başqa sözlə, Türkiyənin Çinlə olan bir çox məhsulları ixracat üçün girdi təmin edir. Bundan əlavə, Türkiyənin qərbdən iki-beş dəfə baha qiymətə alacağı Çindən ucuz maşın almaqla ucuz istehsal təmin edilir.


Mənbə: Türkiyə Ticarət Nazirliyi [4]

Eyni zamanda, Türkiyənin Rusiyadan idxalında enerji üstünlük təşkil edir. Məsələn, Türkiyənin təbii qaz, neft və kömür idxalının təxminən 50 faizi Rusiyadan gəlir. [5] Türkiyə enerji təchizatının 84 faizini təbii qaz, neft və kömürdən alır və nəticədə alınan enerji Türkiyə istehsalında istifadə olunur. Bundan əlavə, Türkiyənin Rusiya ilə nüvə enerjisindən tikinti və turizmə qədər dərin ikitərəfli ticarət əlaqələri var. Məsələn, 2023-cü ildə Türkiyənin AB-dən idxal etdiyi məhsulların 28 faizini avtomobil təşkil edib. Bunun ardınca kimyəvi maddələr, hazır geyim və geyim, elektron məhsullar, dəmir və polad gəlir. [6] Bir sözlə, Türkiyənin Qərbdən idxal etdiyi məhsulların əksəriyyəti hazır məhsullardır.

Arqument 2: BRİKS qeyri-demokratik ölkələr qrupudur və Türkiyə Aİ-dən imtina edərək demokratiyadan imtina edir.

Nə vaxt Türkiyənin ŞƏT və BRİKS-ə üzvlük məsələsi gündəmə gəlsə, Türkiyə ictimai rəyində müzakirələr başlayır. Bəzi türk mediası Qərb demokratiyasını qeyd edərkən, Asiyanın “avtokratik rejimlərin” mərkəzi olduğunu vurğulayır. Böyük əksəriyyət hətta Türkiyənin daralan iqtisadiyyatının və investisiya çatışmazlığının Türkiyənin demokratiyadan uzaqlaşmasının nəticəsi olduğunu iddia edir. Amma bu qavrayış qərb mediasının Türkiyəyə tətbiq etdiyi bir arqumentdir. Məsələn, 2013-cü ildə “TIME” qəzeti “Ərdoğanın yolu” başlığı ilə öz üz qabığında Ərdoğanı dünyəvi, demokratik və qərbyönlü kimi göstərib. [7] 2018-ci ildə Türkiyənin Qərblə münasibətləri gərginləşdiyi zaman həmin jurnal öz üz qabığına Vladimir Putin, Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Viktor Orban və Rodriqo Duterteni qoyub və Ərdoğanı “Rise of the World” başlığı ilə avtokratik liderlər kateqoriyasına salıb. Güclü adam”. [8] Ərdoğana bənzər bənzətmə 2019-cu ildə Xarici İşlərdə, Xi, Putin, Erdoğan, Orban və Duterte ilə “Autokratiya İndi” başlığı altında edildi. [9] Başqa bir bənzətməni 2021-ci ildə Atlantic jurnalı “Pis adamlar qalib gəlir” başlığı ilə davam etdirdi. [10] ABŞ-ın Ankaradakı keçmiş səfiri Morton Abramowitz deyirdi ki, Ərdoğan sayəsində Türkiyə heç vaxt olmadığı qədər demokratikdir. [11] Xüsusilə bu qərb mediasını Türkiyədə jurnalistlər, akademiklər və siyasətçilər izləyir.

Bundan əlavə, qərbin demokratiya anlayışı təəssüf ki, reallıqla üst-üstə düşmür. Məsələn, ABŞ-da qaradərililərə (George Floyd) və immiqrantlara, Aİ-də isə Yaxın Şərq mühacirlərinə qarşı ifrat sağçı diskurslar və partiyalar gündən-günə yüksəlir. Digər tərəfdən, təəssüflər olsun ki, qərb ölkələri dinc əhaliyə qarşı ədalətsiz müharibəni dayandırmaq bir yana, davam edən Qəzza müharibəsi ilə bağlı İsrailə qarşı heç bir sanksiya tətbiq edə bilmədi. Buna baxmayaraq, BRİKS ölkələri Fələstinin yanında olub, sülh üçün çalışıblar. Hətta Almaniya, Fransa və Böyük Britaniya kimi ölkələrdə Fələstin etirazlarına polis müdaxiləsi də oldu. Fransada yanacaq artımını tənqid edən sarı jiletlilərin etirazları zamanı polisin sərt müdaxiləsi də Türkiyədə belə görünməmiş sərtlik nümunəsidir. Ümumiləşdirsək, demokratik ölkələr kimi göstərilən Qərbdə insan haqları və ifadə azadlığının nə Türkiyə, nə də BRİKS ölkələrindən o qədər də irəlidə olmadığını görmək olar.

Nəticə

Türkiyə iqtisadiyyatının Qərbdən asılı olması və BRİKS ölkələri ilə ticarətdən itkilərə məruz qalması arqumenti təəssüf ki, göründüyü kimi deyil. Türkiyənin xüsusilə Rusiya və Çinlə ticarəti mənfi olsa belə, Türkiyənin digər ölkələrə ixracatı üçün ara mal, maşın və enerji təmin edir və beləliklə də Türkiyənin digər ölkələrə ixracatında mühüm rol oynayır. Qərbin Türkiyənin BRİKS-ə keçidi ilə avtokratikləşdiyini tənqid etməsinin altında yatan səbəb, Qərblə münasibətlərində dalana dirəndiyi üçün Türkiyənin Asiyanın inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatları ilə əməkdaşlığı inkişaf etdirməsinə mane olmaq fikri yaratmaq cəhdidir. Türkiyənin Qərblə sıx əlaqədə olduğu dövrdə Türkiyəni demokratik göstərən nəşrlərin Qərbdən uzaqlaşmağa başladığı zaman Türkiyənin avtokratikləşdiyini bəyan etməsi Qərbin ikiüzlü münasibətini göstərir. Üstəlik, Türkiyədə həm prezident, həm də yerli seçkilərdə iştirak nisbəti hətta qərb ölkələrini də üstələyir.

Təəssüf ki, Türkiyə ictimai rəyində qərb mediasının üstünlüyü və Türkiyənin xarici siyasətində qərbçilik aludəçiliyi hakimiyyətin BRİCS addımlarında qətiyyətsiz olmasına səbəb olur. Hökumət BRİKS-ə üzv olmağa göz diksə də, Aİ-dən gələn təklifləri eşitməkdən qulaqlarını çəkə bilmir. Yeni dünya nizamı yaranır. Türkiyə köhnə qaydada həll yolları axtarmağı dayandırmalı və yeni nizamda daha qətiyyətli addımlar atmalıdır.скачать dle 12.1