Tacikistan və Taliban

Doğuxan Güney
________________________________
Hərbi yolla hakimiyyətə gəldikdən üç il sonra Taliban Əfqanıstanda vəziyyəti sabitləşdirib və qonşuları ilə münasibətlərdə diplomatik irəliləyişə nail olub. Bu, xüsusilə Talibanla rasional və sabit iqtisadi əlaqələr qurmağa çalışan Mərkəzi Asiya ölkələrində nəzərə çarpır. Eyni zamanda, paradoksal olaraq, Talibanın Pakistan İslam Respublikası ilə münasibətləri münaqişə səviyyəsinə qədər pisləşib. Nüfuzlu sponsor, mentor və puştun tələbələrinin radikal hərəkatının yaradıcısı Əfqanıstan İslam Əmirliyinin reinkarnasiyasında əsas uduzan tərəf oldu.

Mərkəzi Asiya ölkələri tarixən cənub qonşuları Əfqanıstana qarşı ehtiyatlı və qeyri-müəyyən münasibət bəsləyiblər. Sonsuz müharibələr, radikalizm, İslam fundamentalizmi, beynəlxalq terror qrupları üçün sığınacaq, narkotik ticarəti və Mərkəzi Asiya radikalları və müxalifətçiləri üçün sığınacaq. Bütün bunlar Mərkəzi Asiya respublikalarının sakinləri və hakim dünyəvi elitaları arasında Əfqanıstanın imicini qaraldıb. Sovet İttifaqı dağıldıqdan və müstəqillik əldə etdikdən sonra regionda beş ölkənin hakim qrupları üçün ən vacib məsələ vəziyyəti sabitləşdirmək, öz ailə və qəbilələrinin hakimiyyətini gücləndirmək idi. Əfqanıstan təhdid, sabitliyi pozan amil və hasarlanmalı olan problemli qonşu kimi görünürdü.

Hətta bu şəkildə Tacikistanın bütün Orta Asiya ölkələri arasında mövqeyi fərqli idi. Mürəkkəb ümumi sərhədə malik olan Düşənbə həmişə bu və ya digər şəkildə cənub qonşusunun daxili siyasi proseslərində iştirak edib. Fakt budur ki, Əfqanıstan əhalisinin təxminən dörddə birini taciklər təşkil edir. Tarixən bu böyük etnik qrupun məskunlaşdığı yer şimalda Məzari-Şərif şəhəri və paytaxt Kabil idi. Sovet qoşunlarının çıxarılmasından və Qırmızı İmperiyanın dağılmasından sonra müstəqil Düşənbə Əfqanıstan vətəndaş müharibəsində tacik qruplarını dəstəkləməyə çalışdı. Talibanın ilk qələbəsini Tacikistan 1996-cı ildə hədsiz düşmənçiliklə qarşılamışdı. Tacikistan qüvvələri qərar qəbul etmə prosesindən və iqtisadi proseslərdən sıxışdırıldı.

Talibanın ikinci qələbəsi də Əfqanıstan və Düşənbə tacikləri üçün xoşagəlməz hadisə oldu. Tacikistan hakimiyyəti dərhal Talibana qarşı barışmaz mövqe tutdu və anti-Taliban siyasi qüvvələri, o cümlədən əfqan tacikləri və ölkənin şimalından olan nüfuzlu şəxsləri qəbul etdi. Rəsmi Düşənbə uzun müddətdir ki, Talibanı terror təşkilatı kimi qəbul edirdi, o, ölkədə vəziyyəti sabitliyi pozmağa, taciklərə zülm etməyə və Əfqanıstan sərhədlərindən kənara siyasi islamı ixrac etməyə qadir olan təhlükədir.

Tacikistan və Əfqanıstanı Mərkəzi Asiyada ən uzun sərhəd - 1344 kilometr ayırır. SSRİ dağılandan sonra Rusiya sərhədçiləri tərəfindən qorunurdu, lakin 2004-cü ildə daha çox müstəqilliyə can atan Tacikistan əməkdaşlıq müqaviləsini pozdu. Nəticədə sərhəd mühafizəsi məsuliyyəti bütünlüklə tacik hərbçilərinin çiyninə düşdü. Rusiya hərbi məsləhətçilərinin məhdud kontingenti təcili yardım üçün respublikada qaldı. Bundan əlavə, sərhəd mühafizəsində Tacikistana maliyyə və hərbi yardım Aİ, Çin, ABŞ, Hindistan, İran, BMT və KTMT tərəfindən həyata keçirilib.

Tacikistan sərhədçiləri ilə İslam Dövləti yaraqlıları arasında artan toqquşmalarla əlaqədar Moskva və Düşənbə sərhədlərin mühafizəsi sahəsində əməkdaşlığa dair müzakirələri bərpa edib. Taliban hakimiyyətə gəldikdən sonra Tacikistan və Əfqanıstan sərhədində vəziyyət daha da mürəkkəbləşib. Taliban öz ərazilərində qeyri-qanuni silahlı birləşmələrlə döyüşdüyünü iddia etsə də, onların hərəkətlərinin effektivliyi sual altındadır. İŞİD-Xorasan, Əl-Qaidə və Ənsarullah kimi terror təşkilatlarının yaraqlıları Əfqanıstanda hələ də fəaliyyətdədir. Sonuncu qrup əsasən etnik taciklərdən, o cümlədən Tacikistan vətəndaşlarından ibarətdir. Bu, Düşənbə üçün xüsusi təhlükə yaradır, çünki Ənsarullah silahlıları Tacikistan sərhədinə dəfələrlə hücum ediblər.

Talibanın sponsorları olan Pakistan İslam Respublikasına Tacikistan da mənfi münasibət bəsləyir. Uzun müddət Talibanı və digər radikal islamçı qrupları, o cümlədən Haqqani şəbəkəsini dəstəkləyən və himayə edən Pakistan ordusunun aqressiv siyasəti səbəbindən münasibətlər inkişaf etməyib. Lakin son illərdə, xüsusilə İslam Əmirliyinin reinkarnasiyasından sonra Taliban və Pakistan hərbçiləri arasında münasibətlər daha da pisləşib. Taliban suveren və müstəqil xarici siyasət qurmağa və pakistanlı sponsorlarından uzaqlaşmağa çalışmağa başladı. Üstəlik, effektiv xarici siyasət strategiyası Pakistan ordusunun regionda müəyyən diplomatik təcrid olunmasına və bir çox paytaxtlardan onlara qarşı düşmənçiliyin artmasına səbəb olub.

Taliban dünya ictimaiyyətini əmin edir ki, onlar ətraf ölkələrin və ümumilikdə dünyanın təhlükəsizliyini təmin edə bilərlər. Bu, Kabil hökumətinə qonşuları - Rusiya, Özbəkistan, Türkmənistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, İran və Çinlə müəyyən əlaqələr qurmağa imkan verdi. Onlardan bəziləri, məsələn, Qazaxıstan və Qırğızıstan Talibanı qadağan olunmuş təşkilatlar siyahısından çıxarıb. Əfqanıstanla həmsərhəd ölkələr birgə layihələrə başlayırlar. O cümlədən, Türkmənistan TAPI (Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan) qaz kəmərinin birinci qolunun tikintisinə başlayıb. Özbəkistan yolların tikintisi ilə yanaşı, Əfqanıstan neftinin emalı ilə bağlı müqavilə imzalayıb.

Beləliklə, Talibanla bağlı Tacikistanda ehtiyatlı transformasiyaları müşahidə etmək olar. Bu, ən azı Talibanın Pakistan ordusundan uzaqlaşması, eləcə də Mərkəzi Asiyadakı dünyəvi qonşuları ilə dialoq qurmaq cəhdləri sayəsində mümkün olub. Bundan əlavə, bəzi Əfqanıstan KİV-ləri ötən gün Tacikistan Milli Təhlükəsizlik Dövlət Komitəsinin rəhbəri Saimumin Yatimovun Kabilə qeyri-rəsmi səfəri və Taliban təhlükəsizlik xidmətinin rəhbərləri ilə görüşü barədə məlumat yayıb. KİV-in məlumatına görə, səfər avqustun ikinci yarısında baş tutub. Yatimov Kabildə Talibanın yüksək rütbəli üzvləri - Baş Kəşfiyyat İdarəsinin rəisi, Baş prokuror və Ordunun Baş Qərargah rəisi ilə görüşüb.

Bəzi mənbələr Talibanla münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün Tacikistanın Əfqanıstana səfirini göndərməyi planlaşdırdığını da bildirir. Əfqanıstan mediası öz mənbələrinə istinadən xəbər verir ki, Yatimovun səfəri Tacikistan prezidenti Emomali Rahmon-un tapşırığına əsasən Tacikistan və Taliban arasında ikitərəfli münasibətləri gücləndirmək məqsədi ilə həyata keçirilib. 2024-cü ilin ilk altı ayında Taliban hərəkatının nəzarətində olan Tacikistan və Əfqanıstan arasında xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi təxminən 46 milyon dollar təşkil edib. Tacikistan hakimiyyəti həmçinin Əfqanıstanla sərhəddə yerləşən beş sərhəd bazarının işini bərpa edib.

Bu gün Düşənbə və Kabil iki ölkə arasında münasibətlərin normallaşdırılması üçün müxtəlif səviyyələrdə danışıqlar aparır, baxmayaraq ki, tərəflərdən heç biri baş verənləri rəsmi şəkildə şərh etməyib.скачать dle 12.1