Türkiyə milli təhlükəsizliyinin, həmçinin regionun və müsəlman dünyasının “Polad Qübbə”si

2025-ci ildə Türkiyə öz müdafiə arxitekturasını kökündən dəyişəcək bir mərhələyə qədəm qoyur. Bu dəyişiklik təkcə regionda görünməmiş dərəcədə artan qeyri-sabitliyə reaksiya deyil, həm də uzun illər ərzində texnoloji suverenlik istiqamətində atılan ardıcıl addımların məntiqi nəticəsidir. NATO-nun Haaqada keçirilən sammitindən sonra Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən rəsmən elan edilən “Çelik Kubbe” proqramı müdafiə fəlsəfəsinə tamamilə fərqli baxışın başlanğıcıdır. Burada söhbət hansısa ayrıca hava hücumundan müdafiə sisteminin yaradılmasından getmir - əslində bu, bütün kəşfiyyat, döyüş idarəetməsi, radioelektron mübarizə vasitələrini vahid, süni intellektlə dəstəklənən rəqəmsal şəbəkəyə inteqrasiya edən yeni nəsil arxitekturadır.

Ərdoğanın 20 iyun 2025-ci ildə Haaqadan qayıdarkən Ankarada dediyi bu cümlələr çox açıq, pafossuz, amma yerində idi: “Artıq heç bir ölkə bir-iki sistemlə kifayətlənə bilməz. Biz bütöv bir orqanizm qururuq. Raketlərimiz, radarlarımız, elektron vasitələrimiz insan sinir sistemi kimi işləməlidir.”

Bu açıqlama faktiki olaraq o deməkdir ki, Ankara uzun illər ərzində ABŞ-ın Patriot sistemindən, yaxud Rusiyanın S-400-lərindən asılı vəziyyətdə qalıb hava məkanını qoruduğu dövrü geridə qoyur. Türkiyə Müdafiə Nazirliyinin 2025-ci ilin may ayında yaydığı son hesabata əsasən, artıq bu ilin sonuna qədər “Çelik Kubbe” aşağıdakı elementləri birləşdirəcək:

KORKUT - yaxın məsafədə fəaliyyət göstərən özüyeriyən zenit qurğuları
HİSAR-A - alçaq hündürlükdə qısa mənzilli HHM
HİSAR-O - orta mənzilli kompleks, həmçinin qanadlı raketlərin vurulması üçün
SİPER - 100 km-dən artıq məsafədə hədəfləri məhv edə bilən uzaq mənzilli sistem
Bu sistemlərin hər biri xüsusi proqram təminatlı modullar vasitəsilə vahid rəqəmsal şəbəkəyə qoşulacaq. Həmin şəbəkənin “beyni” isə süni intellektə əsaslanan idarəetmə platforması olacaq. Türkiyənin hərbi dairələri 2025-ci ilin iyununda təsdiqləyib ki, bu sistem həm yerli texnologiyalara, həm də Azərbaycan və Qətərlə ortaq işlənən situasiya alqoritmlərinə söykənir.

Ankaradakı SETA analitik mərkəzinin 12 iyun 2025-ci il tarixli hesabatına görə, “Çelik Kubbe” Türkiyəni təkcə raket zərbələrindən və pilotsuz uçuş aparatlarından deyil, həm də beşinci nəsil təyyarə kimi yüksək manevr qabiliyyətli hədəflərdən qorumağa imkan verəcək. Məhz bu baxımdan o, İsrailin “Iron Dome” sistemindən prinsipcə fərqlənir - çünki israillilər əsasən qısa mənzilli raketlərin və mərmilərin qarşısını almağa fokuslanıblar. Türkiyə isə daha geniş konsepsiya seçib: ən kiçik dronların tutulmasından tutmuş radioelektron mübarizə sistemlərinə qədər hər şeyi bir şəbəkəyə calamaq niyyətindədir. Hazırda bu istiqamətdə ASELSAN və Roketsan şirkətləri ilə əməkdaşlıq gedir.

Yaxın Şərqdəki vəziyyət də Ankaranı tələsdirir. İsrailin Yəməndən atılan raketlərə qarşı aprel ayında 500-dən çox Tamir raketini işə salması, İranın isə onlarla “Shahed-238” kamikadze dronunu havaya qaldırması göstərdi ki, müasir hava hücumundan müdafiə çoxqatlı və elastik olmalıdır.

Belə bir fonda Türkiyənin “Polad Qübbə”si sırf texniki modernləşmə deyil, uzunmüddətli müdafiə memarlığının qurulması cəhdi kimi görünür. Türkiyə Müdafiə Texnologiyaları Universitetinin (İTÜ Savunma Teknolojileri Enstitüsü) may ayında yaydığı sənəddə deyilir:
“Türkiyə ilk dəfə çoxpilləli hava hücumundan müdafiəni yalnız işlətmək deyil, həm də müstəqil şəkildə inkişaf etdirmək imkanına sahib olub.”

Bu fakt daha geniş tendensiyanı göstərir: Ankara artıq tədricən tam lokallaşdırılmış, sensordan tutmuş süni intellekt alqoritmlərinə qədər bütün mərhələləri özündə birləşdirən müdafiə sənayesi qurur.

Bununla yanaşı, “Çelik Kubbe” ixraca yönəlik məhsul kimi də nəzərdə tutulur. Bloomberg Türkiye-nin 15 iyun 2025-ci il tarixli məlumatına görə, artıq Pakistan və Qətərlə ilkin danışıqlar başlayıb. Bu isə Ankaranın yalnız öz təhlükəsizliyini deyil, həm də İslam dünyasında təsir dairəsini genişləndirmək üçün “texnoloji diplomatiya” alətinə çevrilir.

Azərbaycan üçün də bu layihə xüsusi maraq doğurur. Bakıdan gələn məlumatlara əsasən, Azərbaycanın hava hücumundan müdafiə mütəxəssisləri artıq yeni sistemin prototipləri ilə tanış olmağa dəvət olunublar. Çünki Ermənistan tərəfindən potensial diversiya dronları və raket hücumları fonunda çoxqatlı müdafiə həlləri Bakının prioritetinə çevrilib.

Tam məsuliyyətlə demək olar: “Polad Qübbə” proqramının işə salınması dünənin təhlükələrinə verilmiş sadə cavab deyil, əksinə onilliklərə hesablanmış strateji planlamadır ki, bu da göstərir - Türkiyə milli təhlükəsizlik üçün həyati əhəmiyyətli sahələrdə artıq idxaldan asılılığını birdəfəlik qırır. Məhz bu yerdə Ankara əksər qonşularından fərqlənir: onlar hələ də hazır məhsulları alıb, heç bir inkişaf səlahiyyəti olmadan işlətməyə məhkumdurlar.

Yaxın aylarda, SİPER sistemi rəsmi olaraq döyüş növbətçiliyinə qəbul edilən kimi, dünya açıq şəkildə şahidlik edəcək ki, Türkiyə “al, qoy, başını qoru” məntiqindən “yarat və özün idarə et” fəlsəfəsinə keçir. Bu isə regionda qüvvələr balansında tarixi dönüş nöqtəsi olacaq.

2025-ci ilin əvvəlində Türkiyə “Çelik Kalkanı” adlandırdığı inteqrasiya olunmuş hava və raketdən müdafiə konsepsiyasını ortaya qoyan kimi, dərhal mütəxəssislər 2017-ci ildə 2,5 milyard dollara əldə edilən rus S-400-lərinin taleyini gündəmə gətirdilər. O vaxt Türkiyə ilə ABŞ arasında ciddi gərginlik yaradan bu alış bu gün Ankara üçün problemli bir aktivə çevrilib və yeni milli təhlükəsizlik arxitekturasına uyğun gəlmir.

Türkiyə Müdafiə Nazirliyinin 2025-ci ilin yazında yaydığı son məlumatlara əsasən, “Polad Qübbə” proqramının əsasında bütün HHM sistemlərinin dərin rəqəmsallaşdırılması dayanır. Layihə radarların, sensorların, buraxılış qurğularının, radioelektron mübarizə vasitələrinin və avtomatlaşdırılmış komanda məntəqələrinin təhlükəsiz məlumat mübadiləsi ilə vahid rəqəmsal şəbəkədə birləşdirilməsini nəzərdə tutur. ASELSAN, ROKETSAN, TÜBİTAK SAGE və MKE kimi baş podratçılar özlərinin son rüblük hesabatlarında təsdiqləyiblər ki, yeni sistemin əsasına türk kriptoqrafiya protokolları və milli idarəetmə alqoritmləri qoyulur.

Bu isə faktiki olaraq onu göstərir ki, rus S-400-lərinin Rusiyadan gələn proqram təminatından və texniki xidmətindən asılılığı səbəbindən həmin protokollara inteqrasiya olunması mümkünsüzdür. Müdafiə Texnologiyaları Universitetindən professor Sedat Bülbül 2025-ci ilin aprelində “Milliyet” qəzetinə açıqlamasında bildirmişdi: “S-400-lərin türk rəqəmsal ekosisteminə inteqrasiyası texniki baxımdan qeyri-mümkündür, çünki bunun üçün mənbə kodlarının tam şəkildə açıqlanması tələb olunur.”
Rusiya isə bu kodları nə vaxtsa Ankaraya verməyib və verməyə də hazır görünmür.

Siyasi tərəfi də yox saymaq olmaz. NATO-nun yeni baş katibi Mark Rutte 2025-ci ilin əvvəlində açıq şəkildə bəyan edib ki, rus kompleksləri alyans sistemində yad element olaraq qalır. O, 15 fevral 2025-ci ildə Brüsseldə keçirilən transatlantik təhlükəsizlik konfransında söyləyib: “NATO-nun kritik müdafiə infrastrukturunda rus texnologiyalarına əsaslanmaq olmaz, çünki onların həm kiber, həm də siyasi həssaslıqları çox böyükdür”.

“Polad Qübbə”nin funksionallığına baxanda mənzərə daha da aydınlaşır. KORKUT sistemləri son iki ildə Ukraynada və Yaxın Şərqdə yayılmış alçaq uçan PUA-lar və kamikadze döyüş sursatlarının qarşısını almaq üçün nəzərdə tutulur. Türkiyə Müdafiə Sənayesi İdarəsinin (SSB) 2025-ci ilin mart hesabatına əsasən, KORKUT-un prototiplərinin 90 faizindən çoxu artıq süni intellekt elementləri ilə rəqəmsallaşdırılıb.

Qanadlı və ballistik hədəflərin məhv edilməsində HİSAR kompleksləri rol oynayacaq, 2026-cı ildən isə tammiqyaslı SİPER sistemi sıraya qoşulacaq. Bu arxitektura “uçdan-uça” müşahidə prinsipinə söykənir - yəni bütün sensor və komanda qovşaqları real vaxt rejimində məlumatları mərkəzi qərargahlara ötürür. Burada ən önəmlisi odur ki, bütün komponentlər vahid milli protokolla işləsin və heç bir xarici texniki xidmət təminatçısından asılı qalmasın.

Beləliklə, S-400 kompleksləri, nəzəri cəhətdən 400 km-ə qədər məsafəni əhatə edib onlarla hədəfi izləmək imkanına malik olsa da, “Polad Qübbə”nin daxilində faktiki olaraq təcrid olunur. 2017-ci ildə müqavilə bağlananda Türkiyə bu sistemləri siyasi və hərbi müstəqillik mesajı kimi göstərirdi. Amma bu gün həmin komplekslər daha çox yükə çevrilib - çünki onları yeni şəbəkəyə qoşmaq üçün texniki baxımdan demək olar ki, əlçatmaz dəyişikliklər lazımdır.

Anadolu agentliyinin 12 may 2025-ci il tarixli məlumatına görə, Ankara bir neçə ssenari üzərində düşünür. Birinci, S-400-ləri tam müstəqil ehtiyat sistemi kimi saxlamaq - yəni fövqəladə, total müharibə şəraitində belə uyğunsuz texnikanın da işə yaraya biləcəyini nəzərə almaq. İkinci, onları üçüncü ölkəyə satmaq - lakin burada ABŞ-ın CAATSA sanksiyaları ilə qarşılaşmaq ehtimalı var ki, bu da alıcı tərəfi çəkindirə bilər. Üçüncü yol - minimal texniki xidmətlə uzunmüddətli anbarlama və daha uyğun istifadəyə şərait yarananadək gözlətməkdir.

“Polad Qübbə” isə artıq 2030-cu ilədək Türkiyənin strateji prioriteti kimi təsdiqlənib. SSB-nin 6 iyun 2025-ci ildə yaydığı rəsmi hesabatda bildirilir ki, bu sistemin modernləşdirilməsinə və inkişafına on il ərzində 12,7 milyard dollardan artıq vəsait ayrılacaq. Türkiyə təkcə texniki müstəqilliyini deyil, eyni zamanda kritik komponentlərin tamamilə milli istehsalını təmin edib, öz hava məkanını yerli sənaye gücü ilə müdafiə etmək niyyətindədir.

Bu baxımdan Azərbaycanın mövqeyi də başadüşüləndir. Bakı hər zaman Türkiyənin müdafiə sənayesinin inkişafını dəstəkləyib və burada ümumi regional sabitliyin qorunması baxımından mühüm müttəfiq görür. Söhbət təkcə dəmir-dümür uyğunluğundan getmir - bu, alqoritmlərə sahib olmaq, kiber təhlükəsizlikdə etibar, proqram yenilənmələrinə nəzarət və zəif yerlərin qapadılması məsələsidir.

2025-ci ilin reallığı budur ki, S-400-lər həm rəqəmsal, həm də alyans səviyyəsində Türkiyə üçün yad elementə çevrilib, “Polad Qübbə” isə onun texnoloji və strateji müstəqilliyinin rəmzinə dönüb. Odur ki, S-400-lərin bu modelə tam inteqrasiyası həm siyasi, həm də mühəndis baxımından olduqca real olmayan bir perspektiv kimi görünür.

Türkiyə artıq bir neçə ildir ki, çoxpilləli hava və raketdən müdafiə sistemini - ekspertlərin dilində “türk Polad Qübbəsi” adlandırılan konsepsiyanı - ardıcıl və planlı şəkildə qurur. 2025-ci ilin əvvəlində müdafiə naziri Yaşar Güler təsdiqləyib ki, ayrı-ayrı elementlərin sınaqları davam edir və yaxın 2–3 il ərzində bu komponentlərin döyüş növbətçiliyinə verilməsi planlaşdırılır. Burada söhbət əsasən Roketsan və Aselsan istehsalı olan radarlar, komanda məntəqələri və qısa-orta mənzilli raket tutuculardan gedir. Gülerin sözləri ilə desək, “Türkiyə öz vətəndaşını qoruya bilmək üçün texnologiyasını mütləq özü inkişaf etdirməlidir.”

Ekspertlərin rəyinə görə, tamhüquqlu, çoxpilləli və mükəmməl inteqrasiya olunmuş sistemin formalaşdırılması üçün Türkiyəyə ən azı 5–7 il vaxt lazım olacaq. Hazırda Türkiyənin arsenalında hiper-sürətli və yüksək manevr qabiliyyətli müasir raketlərin kütləvi zərbələrinə qarşı yüzfaizlik təminat verən bütün elementlər mövcud deyil.

İstanbul Müdafiə Araşdırmaları Mərkəzinin 2025-ci ilin martındakı hesabatında açıq şəkildə göstərilib ki, Türkiyə Silahlı Qüvvələri bu gün yalnız müəyyən vacib infrastruktur obyektlərini orta mənzilli raketlərdən və zərbə PUA-lardan qismən qoruya bilər, lakin ciddi müharibə ssenarisi fonunda böyük şəhərlərin müdafiəsi hələlik zəifdir.

Bununla belə, Türkiyə artıq bir sıra baza komponentlərinə malikdir ki, onları “keçid versiyası” kimi birləşdirib nisbətən effektiv sistem qurmaq olar. Məsələn, 2024-cü ildən qoşunların istifadəsinə verilən HISAR-O+ kompleksi 25 kilometr məsafədə hədəfləri vura bilir. Yeni radar variantı olan HISAR-RF isə 2025-ci ilin aprelində Mersin bölgəsində real hədəflər üzərində keçirilən testləri uğurla başa vurub - bu barədə Defense Turkey məlumat yayıb. ASELSAN şirkətinin baş direktoru Haluk Görgünün sözlərinə görə, 2025-ci ilin sonunadək səkkiz batareyadan ibarət ilk seriya partiyası Silahlı Qüvvələrə təhvil veriləcək.

Bundan əlavə, Türkiyə 100 kilometrə qədər məsafədə aerodinamik və ballistik hədəfləri vurmaq üçün nəzərdə tutulan uzun mənzilli Siper kompleksinə də ciddi sərmayə yatırır. Siperin sınaqları hələ 2023-cü ildən başlayıb, amma 2025-ci ilin yanvarında ilk dəfə ballistik raketlərin vurulması üzrə atışlar həyata keçirilib - Anadolu agentliyinin məlumatına görə, 5 təlim hədəfinin 4-ü məhv edilib. Bu, şübhəsiz irəliləyişdir, amma tam etibarlılıq üçün hələ çox iş görülməlidir.

Beləliklə, yaxın illərdə Türkiyə mövcud HHM-PRO elementlərini birləşdirib ən çox yayılan təhdidlərə - yəni pilotsuz aparatlara, qanadlı raketlərə, sürəti o qədər də yüksək olmayan ballistik raketlərə qarşı kifayət qədər möhkəm bir müdafiə xətti yarada bilər. Amma bütün komponentlərin tam inteqrasiyası, rabitə kanallarının sazlanması, avtomatlaşdırılmış idarəetmə məntəqələrinin işlənməsi və hədəf bölgüsü alqoritmlərinin formalaşdırılması illər çəkəcək. Elə Türkiyə hərbi mənbələri də 2025-ci ilin mayında Hurriyet qəzetinə açıqlamasında etiraf ediblər ki, “tammiqyaslı raketdən müdafiə sistemi qurmaq, demək olar, yeni bir dövlət yaratmaq kimidir - minlərlə detaldan canlı bir orqanizm toplamalısan.”

Strateji baxımdan isə Türkiyə bu layihə ilə əslində texnoloji və müdafiə suverenliyini açıq şəkildə bəyan edir. Uzun müddət NATO daxilində Ankara həm Rusiyadan S-400 aldığına, həm də Patriot proqramı kimi Qərb layihələri ilə tərəddüdlü əməkdaşlıq etdiyinə görə tənqid olunurdu. İndi isə Türkiyə ABŞ-dan və ya Rusiyadan asılılığı minimuma endirmək üçün yeni mərhələyə keçməyə çalışır. Kadir Has Universitetinin professoru Serdar Gülənin Ortadoğu Perspektif jurnalının 2025-ci il aprel buraxılışında yazdığı kimi, “Türkiyənin milli HHM sistemi böyük müttəfiqlərin dəyişkən münasibətlərindən əsl qurtuluş yoludur.”

Regional müstəvidə bunun təsirləri daha da dərin ola bilər. Türkiyə həm NATO-nun cənub cinahında dayanır, həm də Suriyada, İraqda, Şərqi Aralıq dənizində aktiv oyunçudur. Onun möhkəmləndirilmiş müdafiə qabiliyyətləri Ankaraya daha sərbəst siyasi manevr imkanları verə və kollektiv təhlükəsizlik arxitekturasında çəkisini artıra bilər. Əslində, əgər bu sistem işlək vəziyyətə gətirilərsə, Türkiyə özünü təkcə müdafiə gücü kimi yox, həm də texnologiya ixracatçısı qismində göstərə bilər. Məsələn, 2024–2025-ci illərdə hərbi əməkdaşlıq xeyli dərinləşən Azərbaycan üçün.

Azərbaycan üçün bu prosesin önəmi böyükdür. Bakı tarixi baxımdan həmişə Türkiyə ilə müttəfiqliyə güvənib və Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, 2024–2025-ci illərdə azı beş birgə HHM və PRO təlimi keçirilib. Həmçinin Qafqaz Monitor Strateji Araşdırmalar İnstitutunun may ayındakı hesabatı göstərir ki, Azərbaycan gələcəkdə türk həllərinin bir hissəsini öz müdafiə sisteminə inteqrasiya etməyə hazırdır. Bu isə Bakının köhnə sovet texnologiyalarından qurtulub, Ermənistandan və ya regionda sabitliyi pozmaq istəyən üçüncü tərəflərdən gələ biləcək təhlükələrə qarşı dayanıqlığını gücləndirərdi.

Etibarlı və sınaqlardan çıxmış türk “Polad Qübbəsi” uzun illər tələb edəcək, çətin və mərhələli yol deməkdir. Amma HISAR və Siper əsaslı keçid modeli böyük ehtimalla 2027-ci ilə qədər döyüş rejiminə keçə bilər. Belə proqnozu Turkish Defense Industries konsorsiumu 2025-ci ilin iyun hesabatında verib. Türkiyə NATO xəttini qoruyub saxlamaqla yanaşı, dünyaya milli müdafiə müstəqilliyi modelini də təqdim edə biləcək ki, bu həm öz təhlükəsizliyini gücləndirər, həm də Cənubi Qafqaz və Şərqi Aralıq dənizindəki hərbi balansı dəyişdirə bilər.

Azərbaycan isə bu prosesləri dəstəkləməklə, strateji dayanıqlığını bir qat da möhkəmləndirir. Və hərçənd ki, “Polad Qübbə”nin tam konsepsiyası onilliyin sonuna qədər tamamlanmayacaq, artıq bu gün ortaya çıxan aralıq imkanların özü belə potensial təcavüzkarları çəkindirmək və ümumi sabitliyi qorumaq baxımından əhəmiyyətli faktora çevrilə bilər - istər Qarabağdan, istərsə də Suriyadan gələn istənilən risklər fonunda.скачать dle 12.1