Cənubi Qafqaz: çoxtərəfli əməkdaşlıq təşəbbüslərindən potensial dağıdılğcılğa qədər uzanan geosiyasi yol xəritəsi

Vasif Hüseynov_______________________________________
İnteqrasiya uzun müddətdir ki, Cənubi Qafqazda sülh və sabitliyin bərqərar olması üçün ən perspektivli yol hesab olunur. Regionun parçalanması və üç müstəqil dövlətin yaranması ilə nəticələnən Sovet İttifaqının dağılmasından bu yana bu məqsədlə müxtəlif təşəbbüslər irəli sürülüb. Bu təşəbbüslər ilk növbədə təkcə üç yerli dövləti (Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan) deyil, həm də qonşu ölkələri (Rusiya, İran və Türkiyə) və hətta qeyri-regional gücləri (Avropa İttifaqı və ABŞ) əhatə edən çərçivələrə yönəldilib. Ermənistanın Azərbaycanın Qarabağ bölgəsi və ətraf ərazilərini işğal etməsindən qaynaqlanan Ermənistanla Azərbaycan arasında ərazi münaqişəsi bu cür layihələrin həyata keçirilməsinə ciddi maneələr yaradırdı. Azərbaycan ardıcıl olaraq bəyan edib ki, Ermənistan Azərbaycan əraziləri üzərində qeyri-qanuni nəzarəti saxladıqca, onun İrəvanla regional platformalarda iştirakı mümkün deyil.

Bu regional mənzərə 2020 və 2023-cü illərdə dəyişdi.

44 günlük müharibə (27 sentyabr – 10 noyabr 2020-ci il) və 2023-cü ilin sentyabrında bir günlük antiterror əməliyyatı ilə Azərbaycan öz ərazilərinin işğalına son qoydu. Bu inkişaf regional siyasətdə sülh, sabitlik və regional inteqrasiya üçün tarixi imkanlar təqdim edən yeni səhifə açdı. Regional əməkdaşlığın aparıcı müdafiəçisi olan Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 20 sentyabr 2023-cü il tarixində ölkənin Qarabağ bölgəsində separatçılara qarşı hərbi uğurundan sonra xalqa müraciətində bu mövqeyi vurğulamışdır:

“Biz Cənubi Qafqaz ölkələrinin gələcəyinin sülh, əmin-amanlıq və inkişaf üzərində qurulmasını təklif edirik. …[T]o gün uzaqda deyil ki, Azərbaycan və Ermənistan öz aralarında olan məsələləri həll edəcək, sülh müqaviləsi imzalayacaq və Cənubi Qafqaz ölkələri üçtərəfli formatda gələcək əməkdaşlıq üzərində işləməyə başlayacaqlar”.

Azərbaycanın Qarabağının işğaldan azad edilməsi digər istiqamətlərdə də inteqrasiya imkanları açdı. Əvvəlki onilliklərin təklifləri əsasında qurulan digər əməkdaşlıq platforması üç Cənubi Qafqaz ölkəsini Rusiya, İran və Türkiyə ilə 3+3 formatında birləşdirməyə çalışırdı. Azərbaycan da bu təşəbbüsün güclü tərəfdarı kimi çıxış edib. 2020-ci ilin dekabrında Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri 3+3 formatını birgə təklif ediblər. 2021-ci ilin dekabrında nazirlərin birinci müavinləri görüşündən sonra irəliləyiş ləngisə də, iştirakçı ölkələr (Gürcüstan istisna olmaqla) Qarabağdakı separatçı rejimin süqutundan sonra 2023-cü ilin oktyabrında qrupu yenidən aktivləşdiriblər. Bu format Azərbaycanın regional geosiyasət kontekstində “regional problemlərin regional həlli yollarını” axtarmaq yanaşmasına uyğun gəlir. Bu formatda növbəti nazirlər görüşünün yaxın aylarda Türkiyənin paytaxtı Ankarada keçirilməsi gözlənilir.

Bununla belə, bu gün hər iki inteqrasiya təşəbbüsü regionda dinc əməkdaşlıq mühitinin yaranmasına xələl gətirmək təhlükəsi yaradan yeni çağırışlarla üzləşir. Bu problemlər həm region daxilində, həm də xaricdən yaranır.

Üç Cənubi Qafqaz dövlətinin iştirakı ilə üçtərəfli əməkdaşlıq platformasının yaradılmasına ən mühüm maneə Ermənistan və Azərbaycan arasında sülh müqaviləsinin olmamasıdır. İki ölkə indiyədək münasibətlərin normallaşdırılması üçün vacib olan müqavilə üzrə danışıqları yekunlaşdıra bilməyib. Ermənistan konstitusiyasında Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarının olması Azərbaycan tərəfindən gizli təhlükə kimi qiymətləndirilir. Nəticə etibarı ilə Bakı sülh müqaviləsinin imzalanmasını konstitusiya dəyişikliyini zəruri edən bu iddiaların aradan qaldırılması ilə şərtləndirdi.

Ermənistanın bu kritik məsələdə əməkdaşlıqdan imtina etməsi prosesi faktiki olaraq dayandırıb. Ermənistan konstitusiya dəyişikliyinə razı olsa belə, bunun 2027-ci ilə qədər baş verməsi ehtimalı azdır. Ona görə də Cənubi Qafqaz çətin ki, bu müddətdə üçtərəfli əməkdaşlıq platformasının reallaşacağını görsün, lakin bu istiqamətdə ilkin addımlar atıla bilər. Məsləhətləşmə platformasının yaradılması tam hüquqlu əməkdaşlıq çərçivəsini işə salmazdan əvvəl ilkin addım kimi xidmət edərdi.

Cənubi Qafqazda inteqrasiya üçün xarici təhdidlər daha çətin və potensial dağıdıcıdır.

Tarixən bu region böyük güc rəqabətlərinin mərkəzində olub və bu gün bu rəqabətin güclənməsi, dünya müharibəsinin astanasına yaxınlaşması səbəbindən bu dinamika daha qabarıq şəkildə özünü göstərir. Nəticə etibarı ilə, böyük dövlətlər Ermənistan-Azərbaycan sülh prosesində və digər regional məsələlərdə öz gündəliklərini prioritetləşdirərək Cənubi Qafqazda öz maraqlarını təmin etməkdə maraqlıdırlar. Ermənistanın Rusiya (Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı – KTMT və Avrasiya İqtisadi İttifaqı – Aİİ çərçivəsində İrəvanın müttəfiqi) ilə münasibətləri bahasına Aİ və ABŞ ilə daha sıx əlaqələr qurmaq qərarı regionda gərginliyi artıran hadisələrdən biridir. Amerika rəsmiləri Rusiya və Çinin geosiyasi təsirini məhdudlaşdırmaq üçün Cənubi Qafqazın nəqliyyat marşrutlarından istifadə etmək niyyətlərini açıq şəkildə bəyan ediblər. Bu arada Rusiya və İran regiondakı rollarını qoruyub saxlamağı hədəfləyir və onların maraqları Zəngəzur dəhlizi kimi məsələlərdə vaxtaşırı toqquşur.

Cənubi Qafqazla bağlı bu böyük güc qarşıdurması və onların regiona dair müvafiq siyasəti Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin dediyi kimi, “parçalayan geosiyasi xətlər” yaratdı.

Təəssüf ki, Cənubi Qafqaz bu gün ənənəvi mənada birləşmiş bölgəyə bənzəmir; daha doğrusu, qəfil püskürə bilən sönmüş vulkan kimi görünür.

Fransa, Hindistan və İrandan Ermənistana artan hərbi təchizat bu gərginliyə səbəb olub. Xüsusilə, Fransa Rusiyanın Afrika və digər yerlərdə anti-Fransa siyasətinə cavab olaraq Moskvaya qarşı cavab tədbiri kimi Rusiyanın ənənəvi müttəfiqi olan Ermənistanda hərbi və siyasi varlığını gücləndirməyə çalışır.

Bu şəraitdə regional inteqrasiya təşəbbüslərinin perspektivləri minimaldır. Ermənistan konstitusiyasındakı ərazi iddiaları ilə dəstəklənən Ermənistan-Azərbaycan sülh müqaviləsi danışıqlarının davam edən ləngiməsi üçtərəfli əməkdaşlıq platformasına doğru irəliləyişə mane olmaqda davam edir. Bundan əlavə, gərginliyi artıran xarici geosiyasi rəqabətlər daha geniş inteqrasiya səylərini daha da zəiflədir. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, Cənubi Qafqazın dinc və firavan olması ilə bağlı baxışlara nail olmaq olar, lakin bu baxışı həyata keçirmək həm daxili, həm də xarici maneələri dəf etməyi zəruri edir. Regional inteqrasiya potensialı olsa da, daxili mübahisələrin və xarici təsirlərin qarşılıqlı təsiri Cənubi Qafqazın gələcək trayektoriyasını əhəmiyyətli dərəcədə formalaşdıracaq. Regionun sabitliyi qeyri-müəyyən olaraq qalır və qonşu dövlətlərə qarşı ərazi iddialarından tamamilə imtina etməyi və onun mürəkkəb geosiyasi mənzərəsi ilə diqqətli naviqasiya tələb edir.скачать dle 12.1