Qərb perspektivinin yenidən nəzərdən keçirilməsi: Çinin Rusiya ilə ittifaqı

D. Göyxan
___________________________________
Son illərdə artan Çin-Rusiya ittifaqı Qərb hegemonluğunun solğun fasadı ilə bağlı geniş müzakirələrə səbəb olub. Soyuq Müharibə zamanı ideoloji fikir ayrılıqlarına görə bölünən Rusiya və Çin Qərbin təsirinə qarşı çıxmaqda və geosiyasi məqsədlərini həyata keçirməkdə ümumi dil tapmağa başlayıblar. Bu strateji tərəfdaşlıq tez-tez Qərbin, xüsusən də ABŞ-ın siyasətlərinə güclü əks çəkiyə çevrilmiş çoxölçülü əməkdaşlıq obyektivindən qəbul edilir.

Tarixi kontekst və Çin-Rusiya münasibətlərinin təməli

Çin-Rusiya ikitərəfli münasibətləri bu illər ərzində əhəmiyyətli dəyişikliklərdən keçib. Soyuq Müharibə zamanı hər iki xalq kommunist blokunun bir hissəsi olsa da, sərhəd mübahisələri və ideoloji fikir ayrılıqları nəticədə onları bir-birindən ayırdı. 1960-cı illərdə Çin-Sovet parçalanması iki güc arasında kütləvi düşmənçilik dövrü oldu, Çin hətta 1970-ci illərdə Pakistanın Sovet təsirinə qarşı oynadığı diplomatik rola görə ABŞ-ın nəzakətinə uyğunlaşdı. Lakin 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması ilə səciyyələnən Soyuq Müharibənin sonunda Çin və yeni yaranmış Rusiya Federasiyası strateji münasibətlərini yenidən qurmağa başladılar.

1990-cı illərin sonunda regional təhlükəsizlik və iqtisadi əməkdaşlıqda ortaq maraqlar strateji tərəfdaşlığın əsasını təşkil etməyə başladı. Bu əlaqələr iki xalqın hərbi əməkdaşlıq, enerji əməkdaşlığı və qlobal işlərin müxtəlif sahələrində Qərbin hökmranlığına birgə müqavimət kimi sahələrdə ortaq dil tapması ilə möhkəmlənməyə davam etdi. Çin-Rusiya münasibətlərində dönüş nöqtəsi Çində Si Cinpinin yüksəlişi və Vladimir Putinin Rusiyada hakimiyyəti möhkəmləndirməsi ilə gəldi. Müvafiq ölkənin hər iki lideri bütövlükdə Qərbin, xüsusən də ABŞ-ın dominant olduğu Soyuq Müharibədən sonrakı birqütblü dünyaya meydan oxumağa çalışıb.

Çin-Rusiya Alyansının Arxasındakı Strateji Sürücülər

Rusiya və Çin arasında inkişaf edən ittifaqın arxasında bir neçə mühüm hərəkətverici qüvvə var ki, bunların hamısı Qərbin təsirini tarazlaşdırmaqda ortaq ümumi marağı əks etdirir.

Geosiyasi Məqsədlər və Qərbin Təsirinə Müxalifət: Həm Rusiya, həm də Çin Qərbin rəhbərlik etdiyi liberal dünya nizamına müqavimət göstərməkdə maraqlıdır. Rusiya üçün bu müxalifətin kökündə özünü böyük qlobal güc kimi təsdiqləmək və dirçəltmək və NATO-nun şərqə doğru genişlənməsinə meydan oxumaq istəyi dayanır. 2008-ci ildə Putinin Gürcüstanı işğal etməsi, 2014-cü ildə Krımı ilhaq etməsi, 2015-ci ildə Rusiyanın Suriyaya hərbi müdaxiləsi və 2022-ci ildə Ukraynaya müdaxiləsi Moskvanın öz həyətində və onun hüdudlarından kənarda təsirini bərpa etmək niyyətinin bariz göstəriciləri idi. Bu aqressiv hərəkətlər Qərb tərəfindən geniş şəkildə qınaq və iqtisadi sanksiyalara səbəb oldu və sonradan Rusiyanı Çinin orbitinə daha da sıxışdırdı. Digər tərəfdən, Çin Cənubi Çin Dənizi, Tayvan və Bir Kəmər və Yol Təşəbbüsündə (BRI) təsirini gücləndirməyə xüsusi diqqət yetirməklə, Asiyada dominantlığını təsdiqləməyə diqqət yetirir. Pekin həmçinin ABŞ-ın Asiya-Sakit Okean regionunda mövcudluğuna meydan oxuyaraq güc balansını öz xeyrinə dəyişməyə çalışır. Cənubi Koreya, Yaponiya və Avstraliya ilə hərbi ittifaqlar və Dördtərəfli Təhlükəsizlik Dialoqu (Dördlü) kimi təşəbbüslər də daxil olmaqla ABŞ-ın qarşısının alınması strategiyası Çini Rusiya təbii müttəfiqi olmaqla strateji tərəfdaşlıq axtarmağa sövq etdi.

İqtisadi Tamamlayıcılıq: Rusiya və Çin onların geosiyasi uyğunlaşmasını tamamlayan inklüziv iqtisadi əlaqələr inkişaf etdiriblər. Rusiya təbii ehtiyatların, o cümlədən karbohidrogenlərin əsas tədarükçüsü, Çin isə dünyanın ən böyük enerji istehlakçısıdır. Qərbin sanksiyaları, xüsusən də Rusiyanın öz həyətində ilhaq siyasəti qarşısında Moskva alternativ bazar kimi getdikcə daha çox Çinə üz tutur. 2019-cu ildə Rusiyadan Çinə qaz tədarük etməyə başlayan Sibirin Gücü qaz kəməri iki xalq arasında enerji sahəsində əməkdaşlığın dərinləşməsinin simvoludur. Rusiya ilə Çin arasında ticarət də xeyli genişlənib. Karnegi Beynəlxalq Sülh Fondunun məlumatına görə, ikitərəfli ticarət rekord həddə çataraq 270 milyard dollara çatıb və hər iki ölkə onu daha da artırmağa çalışır. Çin həm də Rusiyanın ən böyük ticarət tərəfdaşına çevrilib, Rusiya isə Çin üçün mühüm enerji və xammal tədarükçüsüdür. Bu iqtisadi qarşılıqlı asılılıq ikitərəfli ittifaqı gücləndirərək, hər iki ölkəyə Qərbin sanksiyalarının təsirini azaltmağa imkan verib.

Hərbi Əməkdaşlıq: Rusiya və Çin arasında hərbi əməkdaşlıq silah satışı, birgə hərbi təlimlər və müdafiə texnologiyalarının mübadiləsi ilə əlamətdar olub. Hər iki ölkə müntəzəm olaraq Zapad və Vostok təlimləri kimi birgə təlimlər keçirir və bu təlimlər onların hərbi imkanlarının nümayişi və NATO kimi Qərb ittifaqlarına qarşı həmrəylik nümayiş etdirir. Rusiya həmçinin Çinə raket sistemləri, döyüş təyyarələri və dəniz texnologiyaları da daxil olmaqla qabaqcıl hərbi texnikanın mühüm təchizatçısı olub. Məsələn, Rusiyanın Çinə satdığı S-400 hava hücumundan müdafiə sistemi Pekinin ABŞ-ın potensial təhdidlərinə qarşı öz hava məkanını müdafiə etmək üçün ümumi qabiliyyətini artırıb. Bundan əlavə, hər iki ölkə Qərbin müdafiə sahəsində irəliləyişləri ilə ayaqlaşmaq səylərində süni intellekt və hipersəs silahları kimi qabaqcıl hərbi texnologiyaların inkişafını da vurğuladılar.

Ortaq avtoritarizm və daxili sabitlik: Həm Rusiya, həm də Çin, rejimin sabitliyinə və siyasi müxaliflərə nəzarətə üstünlük verən avtoritar idarəetmə tərzinə malikdir. Onların daxili siyasətləri, xüsusən də insan haqları baxımından Qərbin müdafiə etdiyi liberal demokratik normalara kəskin şəkildə ziddir. Pekinin Honq-Konq etirazlarını idarə etməsi, Sincandakı uyğur müsəlmanlarına qarşı rəftarı və vətəndaşlarına artan nəzarət onun nəyin bahasına olursa olsun daxili sabitliyi qorumaq istəyini əks etdirir. Eynilə, Rusiyanın siyasi müxalifətə qarşı repressiyaları, xüsusilə Aleksey Navalnının 2024-cü il fevralın 16-da həbs edilməsi və daha sonra ölümü və vətəndaş cəmiyyəti qruplarının sıxışdırılması daxili idarəçiliklə bağlı oxşar yanaşmanı ortaya qoyur. Avtoritar idarəçiliyə bu ortaq öhdəlik həm Çini, həm də Rusiyanı Qərbin təzyiqlərinə, xüsusən də insan haqları ilə bağlı məsələlərə qarşı müqavimətdə birləşdirir. Hər iki xalq da Qərbin öz daxili işlərinə müdaxiləsi kimi gördüklərini rədd edir və onların ittifaqı beynəlxalq tənqidlərə qarşı dayaq rolunu oynayır.

Qlobal Siyasət və Qərb Strategiyasına Nəticələr

Çin-Rusiya ittifaqı Qərb dövlətləri, o cümlədən ümumilikdə Avropa İttifaqı və xüsusilə ABŞ üçün əhəmiyyətli problemlər yaradır. Bu, həmçinin Çin, Rusiya və Hindistan da daxil olmaqla qeyri-Qərb güclərinin qlobal işlərin formalaşmasında daha böyük təsirə malik olduğu çoxqütblü dünyanın yaranmasından xəbər verir. Qərbin Rusiyanı iqtisadi sanksiyalar vasitəsilə təcrid etmək cəhdləri istər-istəməz Moskvanı Pekinə yaxınlaşdırdı və Yaxın Şərq, Mərkəzi Asiya və Afrika kimi regionlarda Qərbin təsirini sarsıda biləcək güclü blok yaratdı.

Rusiya və Çin arasındakı tərəfdaşlıq ABŞ-ın Hind-Sakit Okean regionunda Çin inadkarlığına qarşı mübarizə səylərini də çətinləşdirir. Rusiyanın Çinə hərbi dəstək və enerji resursları təmin etməsi ilə Pekin ABŞ-ın bölgədəki hökmranlığına meydan oxumaq üçün daha yaxşı mövqedədir. Bu strateji müttəfiqlik həm də Çinin Tayvanla birləşməyə nail olmaq səylərində əlini gücləndirir, çünki Rusiyanın dəstəyi Qərbin müqaviməti qarşısında hərbi və diplomatik dəstək verir.

Üstəlik, Çin-Rusiya alyansının qlobal idarəetmənin gələcəyi üçün daha geniş təsirləri var. Hər iki ölkə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası, Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankı kimi Qərbin dominant olduğu qurumları kəskin tənqid edir. Çin və Rusiya Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və BRİKS qruplaşması kimi alternativ institutları təşviq etməklə qlobal nizamı öz maraqlarını əks etdirən və Qərbin təsirini azaldan yollarla yenidən formalaşdırmağa çalışırlar.скачать dle 12.1