Çinin Qlobal Təhlükəsizlik Təşəbbüsü: İnkişaf edən tendensiyalar

E.Cəlilabadlı
__________________________________
Qlobal Təhlükəsizlik Təşəbbüsü (GSI) Kəmər və Yol Təşəbbüsü, Qlobal İnkişaf Təşəbbüsü və Qlobal Sivilizasiya Təşəbbüsünü əhatə edən dörd əsas təşəbbüsdən biridir. 21 aprel 2022-ci ildə Çin Sədri Xi Jinping Boao Asiya Forumunun İllik Konfransında GSI təklif etdi. Çin Xarici İşlər Nazirliyinin “Qlobal Təhlükəsizlik Təşəbbüsü” haqqında geniş məqalə dərc etməsindən sonra Çinin xarici siyasətində qlobal sistemlərlə bağlı inkişaf tendensiyaları müşahidə oluna bilər. Bu dörd təşəbbüs bir-birini tamamlayır. Bununla belə, bu məqalə GSI-nin regionda və onun hüdudlarından kənarda dinc və təhlükəsiz dünya nizamının qurulmasına necə faydalı töhfə verəcəyini təhlil etmək məqsədi daşıyır .

Sədr Xinin təsvir etdiyi GSI-nin altı əsas prinsipi bunlardır:

GSI-nin birinci prinsipi ənənəvi və qeyri-ənənəvi sahələrdə təhlükəsizliyin qorunmasını tələb edən vahid yanaşma kimi ortaq, hərtərəfli və davamlı təhlükəsizliyə sadiqliyə diqqət yetirir. Məqsəd kollektiv təhlükəsizlik tədbirləri vasitəsilə qlobal təhlükəsizlik idarəçiliyini gücləndirməklə münaqişələrin kök səbəbini aradan qaldırmaqdır.

İkinci prinsip bütün dövlətlərin suverenliyinə və ərazi bütövlüyünə hörmət etməkdir. Bu kontekstdə dünyanın bütün dövlətləri öz təhlükəsizlik siyasətlərini münaqişələrin sayını azaltmağa kömək edəcək və müasir beynəlxalq münasibətlərdə qlobal təhlükəsizliyi qorumaq üçün vacib olan şəkildə həyata keçirmək üçün bərabər hüquqlara malikdirlər. Beləliklə, Çin keçmişdə güclü dövlətlər tərəfindən pozulan daha kiçik və zəif dövlətlərin ərazi suverenliyinə hörmətlə yanaşan liderdir.

Üçüncü prinsip Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Nizamnaməsinin prinsiplərinə riayət etmək öhdəliyidir. Bu məqsədlə Çin blok qarşıdurması və birtərəflilik kimi soyuq müharibə zehniyyətinə müqavimət göstərir və çoxtərəflilik praktikasına çağırır. Sədr Xinin qlobal təhlükəsizlik idarəçiliyinə dair baxışı BMT Nizamnaməsinin beynəlxalq səviyyədə sülh və sabitliyin qorunması prinsipinin düzgün həyata keçirilməsinə ehtiyac duyur.

Konsepsiya sənədində qeyd edildiyi kimi dördüncü prinsip Çinin ənənəvi və qeyri-ənənəvi narahatlıqlar, fərdi təhlükəsizlik və ümumi təhlükəsizlik arasında bölünməz təhlükəsizlik prinsipini dəstəkləməkdə israrlı olduğunu ifadə etdi. Çoxtərəfli platforma vasitəsilə balanslaşdırılmış təhlükəsizlik arxitekturasına ehtiyac konseptual sənəddə vurğulanır.

Yeni təhlükəsizlik baxışının beşinci prinsipi münaqişənin sülh yolu ilə dialoq və məsləhətləşmələr yolu ilə həllidir. GSI dövlətlərə sülh danışıqlarını asanlaşdırmaq və ikitərəfli və çoxtərəfli əlaqələri gücləndirməklə gərginliyi dağıtmaq və münaqişənin eskalasiyasının əsas səbəbini aradan qaldırmaq imkanı təqdim edir. Çinin yaxın keçmişdə əldə etdiyi Səudiyyə-İran yaxınlaşması GSI kontekstində onun regional təhlükəsizliyə töhfə verməyi hədəflədiyinə bir nümunədir.

Son prinsip həm ənənəvi (hərbi təhlükəsizlik), həm də qeyri-ənənəvi sahələrdə (enerji təhlükəsizliyi, ərzaq təhlükəsizliyi, ətraf mühitin təhlükəsizliyi və kibertəhlükəsizlik) təhlükəsizliyi qorumaqdır. Modernləşmə dövründə təhlükəsizlik çağırışlarında sürətli dəyişiklik baş verir. Məsələn, dövlət və fərdi təhlükəsizliklə yanaşı, enerji təhlükəsizliyi dövlətin iqtisadiyyatının yaşaması və inkişafı üçün, ekoloji təhlükəsizlik isə qlobal ekosistemin davamlılığı üçün vacibdir. Çin kiberməkanda qlobal əlaqəni və idarəetməni gücləndirmək üçün informasiya texnologiyaları sahəsində əməkdaşlığı sürətləndirib. Bu məqsədlə Çin də “Qlobal Məlumat Təhlükəsizliyi Təşəbbüsü” nə başladı .

Çin GSI beynəlxalq təhlükəsizlik qaydasında yeni dəyişikliyi qeyd edir. GSI-nin tənqidçiləri Çinin ABŞ-ın bütün dünyada təsirini tarazlaşdırmaq üçün GSI-dən istifadə etdiyini iddia edirlər. Başqa bir tənqid, Çin GSI-nin ASEAN dövlətlərində qütbləşmə mənbəyi olması ilə bağlı ortaya çıxdı. ABŞ-ın dəstəyindən asılı olan Asiya, Afrika və Latın Amerikasının bir çox ölkələri GSI çərçivəsində daha çox qəbul edilir. Bu yolla GSI mövcud birqütblü dünya nizamı üçün potensial təhlükə hesab olunur. Buna görə də, qərb alimləri iddia edirlər ki, ABŞ xarici siyasətini daha çox konfliktlərin həlli və sülhün qurulması modellərinə yönəltmək üçün yenidən istiqamətləndirməlidir. Dünyanın müxtəlif bölgələrində davam edən müharibələr və münaqişələr, arabir və mürtəce cavabdan daha çox GSI-yə hərtərəfli cavab alternativinə ehtiyac duyur. Qlobal Təhlükəsizlik Təşəbbüsü Si diplomatiyasının dünyanın qalan hissəsi ilə əlaqə qurmaq, iki güclü dövlət, Çin və ABŞ arasında gərginliyi azaltmaq və bütün dünyada nəsildən-nəslə sülh yaratmaq vizyonunu göstərir .скачать dle 12.1