İranda İsmayıl Haniyənin öldürülməsinin gələcək geosiyasi və iqtisadi təsiri

E.Cəlilabadlı
_________________________


HƏMAS-ın rəhbəri İsmayıl Haniyənin İranda İsrail tərəfindən öldürülməsi davam edən İsrail-Fələstin münaqişəsində və daha geniş Yaxın Şərq geosiyasətində mühüm məqamı təmsil edir . HƏMAS və Fələstin müqavimətində mühüm fiqur kimi Haniyyənin ölümü regional dinamika, beynəlxalq münasibətlər və qlobal iqtisadi şərait üçün müxtəlif təsirləri alovlandırır. Bu məqalə ittifaqların, münaqişələrin və ondan sonra yarana biləcək cavab tədbirlərinin mürəkkəbliyini nəzərə alaraq, bu hadisənin geosiyasi şəraitə və iqtisadi sabitliyə potensial gələcək təsirlərini araşdırır.

Geosiyasi mənzərənin dəyişməsi

Haniyənin öldürülməsi İsrailin HƏMAS və onun rəhbərliyinə qarşı uzun müddətdir davam edən kampaniyasının qəsdən artdığını göstərir . Bu cəsarətli addım, çox güman ki, regionda və ondan kənarda müxtəlif maraqlı tərəflərin çoxşaxəli reaksiyasına səbəb olacaq. İran liderlərinin sui-qəsdi pisləməsi və HƏMAS və digər Fələstin qruplaşmalarına cavab olaraq dəstək verməyə söz verməsi ilə İrandan dərhal reaksiyanın qəzəbli olacağı gözlənilir (Xan, 2024). İranın HƏMAS-ı dəstəkləmək öhdəliyi tarixən onu İsrailin əsas rəqibi kimi yerləşdirib, çünki Tehran bölgədəki milis qrupları arasında öz təsirini genişləndirməyə çalışır .

Yaxın illərdə geosiyasi mənzərənin daha da dəyişkən olacağı ehtimalı var. Həmas daxilindəki müxtəlif fraksiyalar İsrailə qarşı daha aqressiv mövqe nümayiş etdirmək ətrafında toplaşa bilər ki, bu da potensial olaraq Qəzza-İsrail sərhədində gərginliyin artmasına və zorakılığın artmasına şərait yarada bilər . Qarşıdurmaların yenidən ortaya çıxması, siyasi dinamikanı daha da çətinləşdirən fraksiyaların liderlik üçün mübarizə apara biləcəyi Fələstin ərazilərində daha dərin ideoloji narazılıqları əks etdirə bilər (Smith, 2024).

Bundan əlavə, qonşu ərəb dövlətlərinin, xüsusən də əvvəllər İbrahim razılaşması əsasında İsraillə münasibətləri normallaşdıran dövlətlərin reaksiyaları həlledici olacaq. BƏƏ və Bəhreyn kimi dövlətlər İsraillə strateji əlaqələrini balanslaşdırarkən Fələstin məsələsi ilə həmrəylik nümayiş etdirmək üçün əhalisinin təzyiqi ilə üzləşərək diplomatik bataqlığa düşə bilərlər (Əhməd, 2024). Mövcud diplomatik razılaşmaların sağ qalması hökumətlərin sui-qəsdə və HƏMAS və müttəfiq fraksiyaların ondan sonrakı cavab hərəkətlərinə necə reaksiya verəcəyindən asılı ola bilər.

Regional alyanslar və qeyri-dövlət aktorlarının rolu

Haniyənin ölümü, çox güman ki, regionda ittifaqların yenidən qiymətləndirilməsinə səbəb olacaq. Livandakı Hizbullah da daxil olmaqla qeyri-dövlət aktorları İsrail təcavüzünə qarşı vahid cəbhə kimi səylərini çərçivəyə salaraq HƏMAS-a dəstəyini artıra bilər. Bu, İsrailin hərəkətlərinə qarşı çıxan qruplar arasında daha koordinasiyalı reaksiyaya gətirib çıxara bilər ki, bu da potensial olaraq Livan və digər Yaxın Şərq ölkələrində sabitliyi poza biləcək çoxtərəfli münaqişə ilə nəticələnə bilər (Conson, 2024).

Üstəlik, tarixən HƏMAS və bölgədəki İslami hərəkatlara dəstək verən Türkiyə kimi ölkələr diplomatik səylərini və yardımlarını artıra bilər. Bu, İsrailə və onun Qərb müttəfiqlərinə meydan oxuyan yeni dövlətlər blokunu gücləndirə bilər, potensial olaraq Qərb gücləri və İranla müttəfiq ölkələr arasında nifaq yarada bilər və hətta Birinci Dünya Müharibəsindən sonra müəyyən edilmiş mövcud sərhədlərə meydan oxuya bilər (Clark, 2024).

Qlobal Güc Dinamikasına Təsir

Haniyənin öldürülməsinin geosiyasi nəticələri Yaxın Şərqdən də kənara çıxır və qlobal güclərin regionla münasibətinə təsir edir. Birləşmiş Ştatlar İsrailin əsas müttəfiqi olaraq, bölgəni sabitləşdirmək və Fələstinin şikayətlərini həll etmək ehtiyacı ilə İsrailin hərbi əməliyyatlarına verdiyi dəstəyi balanslaşdırmaq üçün artan təzyiqlə üzləşəcək. Ərəb xalqlarının və Fələstin hüquqlarını dəstəkləyən qlobal ictimai rəyin potensial reaksiyasını nəzərə alaraq ABŞ özünü hərəkət etmək qabiliyyətində getdikcə daha çox məhdudlaşdıra bilər (Peterson, 2024).

Bundan əlavə, Çin və Rusiya bu vəziyyətə Yaxın Şərqdə təsirlərini genişləndirmək üçün bir fürsət kimi baxa bilər. Hər iki xalq tez-tez İranı dəstəkləyib və ABŞ-ın bölgədəki siyasətinə qarşı çıxıb. Onların Yaxın Şərqdəki ölkələrə qarşı diplomatik təklifləri, Qərbin sülhü təşviq etmək üçün qəbul edilən uğursuzluqları fonunda xalqlar alternativ tərəfdaşlıqlar axtardıqca cazibə qazana bilər (Becker, 2024).

İqtisadi nəticələr: qeyri-sabitlik və bazar reaksiyaları

Haniyənin öldürülməsinin nəticələri qlobal iqtisadi çərçivələrə, xüsusən də neft və əmtəə bazarlarına təsir edəcək. Bölgədə hər hansı əhəmiyyətli hərbi eskalasiya neft qiymətlərində dalğalanmalara səbəb olan və qlobal iqtisadi sabitliyə təsir edən tədarükün kəsilməsi qorxusuna səbəb ola bilər (Ahmed, 2024). Yaxın Şərq neft hasilatı üçün kritik mərkəz olaraq qalır və münaqişə ilə bağlı qeyri-müəyyənliklər davam edən geosiyasi gərginliklər səbəbindən artıq dəyişkənliyə məruz qalan enerji qiymətlərinə təsir edən dalğalı təsirlər göndərə bilər (Smith, 2024).

Bundan əlavə, regionla güclü iqtisadi əlaqələri olan və ya Avropa və Asiyada olduğu kimi sabit enerji təchizatından asılı olan ölkələr uzunmüddətli satınalmalar üçün enerji siyasətlərini və strategiyalarını yenidən qiymətləndirməli ola bilər. Firmalar neft tədarük zəncirlərində potensial qeyri-sabitliklə bağlı riskləri azaltmaq üçün təchizat zəncirlərini şaxələndirməyə və alternativ enerji mənbələrinə sərmayə qoymağa çalışa bilər (Johnson, 2024). Həmçinin, sui-qəsddən sonra cavab tədbirləri müxtəlif xalqların İsrailə və ya HƏMAS-ı dəstəkləyənlərə qarşı iqtisadi sanksiyalara səbəb ola bilər. Bu sanksiyalar enerjidən başqa digər sektorlara da təsir edə biləcək daha geniş ticarət qarşıdurmalarına çevrilə bilər ki, bu da iştirakçı ölkələr üçün tənəzzül mühitinə gətirib çıxara bilər.

Humanitar Mülahizələr və Gələcək Perspektivlər

Gərginlik artdıqca, bu gərginlikdən təsirlənən bölgələrdə, xüsusən də Qəzzada humanitar vəziyyət daha da pisləşəcək. Gücləndirilmiş hərbi qarşıdurmalar mülki insanlar arasında itkilərə səbəb ola bilər və təcili qlobal humanitar böhrana səbəb ola bilər. Beynəlxalq reaksiyalara atəşkəs və humanitar yardım çağırışları daxil ola bilər, lakin bu cür müdaxilələr artan hərbi əməliyyatlar fonunda həyata keçirmək çətin ola bilər (Clark, 2024).

Gələcəyə baxsaq, münaqişələr nəzarətdən çıxmazdan əvvəl beynəlxalq ictimaiyyətin deeskalasiya və danışıqlara nail olmaq üçün dialoqa girməsi zəruridir. İsrail-Fələstin münaqişəsinin onilliklər boyu davam edən və hazırda Haniyəyə qarşı görülən tədbirlərlə daha da mürəkkəbləşən əsas problemlərini həll etmək üçün birgə səy lazımdır .

Nəticə

HƏMAS-ın rəhbəri İsmayıl Haniyənin İsrail tərəfindən öldürülməsi geosiyasi mənzərə və qlobal iqtisadiyyat üçün potensial uzunmüddətli təsirləri olan kritik bir məqamdır . Regional güclərdən gələn reaksiyalar, alyansların yenidən qurulması, qlobal güclərə təsiri və iqtisadi nəticələr gələcək üçün əhəmiyyətli suallar yaradır. Maraqlı tərəflər qlobal dinamikanın bir-biri ilə əlaqəli olduğunu və davamlı sülh və sabitliyə aparan yola təcili ehtiyac olduğunu dərk edərək ehtiyatla hərəkət etməlidirlər.скачать dle 12.1