ABŞ və Çin:dünya nizamını sürətlə parçalayan texnoloji rəqabət

Son illərdə ABŞ və Çin arasında yarımkeçiricilər, 5G şəbəkələri, süni intellekt (AI) və kalium texnologiyası sahələrini əhatə edən texnologiya rəqabəti əhəmiyyətli dərəcədə artıb. Bu rəqabət təkcə qabaqcıl texnologiyanın ixracına qadağalar və investisiya məhdudiyyətləri şəklində deyil, həm də hər bir ölkənin öz qlobal texnologiya blokunu qurmaq səylərində özünü göstərir. Müəllif iddia edir ki, bu texnoloji rəqabət beynəlxalq sistemin sabitliyini təhdid edir, çünki o, qlobal iqtisadiyyatın parçalanmasına səbəb olur, geosiyasi gərginliyi artırır və digər ölkələri beynəlxalq münaqişəni dərinləşdirmək potensialına malik olan birləşmələri seçməyə sövq edir. Brookings İnstitutunun (2021) hesabatına görə, ABŞ-Çin geosiyasi gərginliyi qlobal ticarət sistemini pozan və münaqişə riskini artıran “Yeni Fraqmentasiya” yaradıb. Buna görə də bu məqalədə ABŞ və Çin arasında üç əsas arqument vasitəsilə dünya nizamını poza biləcək texnoloji rəqabət müzakirə olunacaq.

Qlobal Təchizat Zəncirlərinə Təsir

ABŞ və Çin arasında texnologiya rəqabətinin ən bariz təsirlərindən biri qlobal təchizat zəncirlərinin, xüsusən də yarımkeçirici sektorun pozulmasıdır. 2019-cu ildən etibarən ABŞ Huawei və SMIC kimi Çin texnologiya şirkətlərinə bir sıra məhdudiyyətlər, eləcə də Çinə qabaqcıl çiplərə məhdudiyyətlər qoymağa başladı. Bu addım qabaqcıl yarımkeçirici texnologiyasına nəzarət üçün şiddətli rəqabət olan “Çip Müharibəsi” adlanan hadisəyə səbəb oldu.

Əsasən Tayvan və Cənubi Koreya kimi Şərqi Asiya regionlarından yarımkeçirici təchizatından qlobal asılılıq vəziyyəti daha da gərginləşdirir. İki nəhəngin texnologiyaya çıxışından asılı olan kiçik və inkişaf etməkdə olan ölkələr ən çox zərbə vurur, ABŞ texnologiya bloku və Çin bloku ilə müttəfiqlik arasında çətin seçimlə üzləşməyə məcbur olur və nəticədə onların iqtisadi sabitliyini və xarici siyasətini pozur.

Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (CSIS) hesabatına görə (2022). Qlobal yarımkeçirici tədarük zəncirindəki gərginlik bu məhdudlaşdırıcı siyasətlərə görə nəinki innovasiyaları yavaşlatır, həm də dünyanın texnologiya sektorlarında istehsal xərclərini artırır. Bundan əlavə, OECD (2021) qeyd edir ki, təchizat zəncirindəki qeyri-müəyyənlik inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadi artımını ləngidə bilən kritik texnologiyalara çıxışın azalmasına səbəb olur. Beləliklə, ABŞ-Çin texnologiya rəqabəti təkcə iki ölkəyə təsir etmir, həm də bütövlükdə qlobal iqtisadi inteqrasiyanı təhdid edir.

Texnologiya Seqreqasiyası və Qlobal Parçalanma

Qlobal təchizat zəncirlərini pozmaqla yanaşı, ABŞ və Çin arasında texnoloji rəqabət dünya nizamının parçalanmasına gətirib çıxaran texnoloji ayrılma fenomenini də sürətləndirir. ABŞ Yaponiya, Cənubi Koreya, Hollandiya və Aİ ölkələri kimi müttəfiqlərini Çinin qabaqcıl yarımkeçiricilər və süni intellekt kimi strateji texnologiyalarına çıxışı məhdudlaşdırmağa çağırır. Digər tərəfdən, Çin Qərb ölkələrindən asılılığı azaltmaq üçün “Made in China 2025” proqramını gücləndirməklə və yerli texnologiya təchizat zəncirlərini inkişaf etdirməklə cavab verdi. Nəticədə dünya iki böyük bloka bölünməyə başlayıb: Qərb texnologiya bloku və Çin texnologiya bloku.

Bu parçalanma son on ildə dünya iqtisadi artımını şərtləndirən qloballaşma prosesinə ciddi təhlükə yaradır. Transsərhəd ticarət və investisiya əlaqələri getdikcə qütbləşir və texnologiya sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq getdikcə çətinləşir. Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) hesabatına görə (2023), bu iqtisadi ayrılıq, xüsusilə ölkələr bir-birinə uyğun gəlməyən iki texnologiya ekosistemi arasında seçim etmək məcburiyyətində qaldıqda, uzunmüddətli perspektivdə qlobal ümumi daxili məhsulu (ÜDM) 7%-ə qədər azalda bilər. Bu arada, Dünya İqtisadi Forumunun (WEF) hesabatında (2022) xəbərdarlıq edilir ki, bu rəqəmsal parçalanma inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələr arasında texnoloji uçurumu daha da gücləndirəcək, innovasiyalara çıxışda yeni bərabərsizliklər yaradacaq.

Beynəlxalq münasibətlər kontekstində texnoloji ayrılma təkcə iqtisadi deyil, həm də strateji məsələdir. Bu, böyük dövlətlər arasında inamsızlığı dərinləşdirir və texnologiya sahəsində çoxtərəfli diplomatiya üçün məkanı azaldır. Bu fenomen müdaxilə olmadan böyüməyə davam edərsə, qlobal gələcək daha da parçalanmış, qeyri-müəyyən və açıq münaqişələrə meylli ola bilər.

Geosiyasi gərginliyin artması

ABŞ və Çin arasındakı texnoloji rəqabət təkcə qlobal iqtisadiyyata təsir etmir, həm də müxtəlif regionlarda, xüsusən Hind-Sakit okean regionunda geosiyasi gərginliyi daha da artırır. ABŞ və müttəfiqləri Çinin təsirini dayandırmaq üçün Hind-Sakit Okean Strategiyası, AUKUS (Avstraliya-Böyük Britaniya-ABŞ Paktı) və Quad (ABŞ, Yaponiya, Avstraliya və Hindistan arasında dördtərəfli təhlükəsizlik dialoqu) kimi müxtəlif strateji təşəbbüslər yaratdılar. Bu alyansların əsas istiqamətlərindən biri strateji texnologiyaların, o cümlədən süni intellekt (AI), 5G şəbəkələri, kiber texnologiya və kvant hesablamalarının inkişafıdır. Beləliklə, texnoloji rəqabət hər bir ölkənin milli təhlükəsizlik strategiyasının tərkib hissəsinə çevrilmişdir.

Bu rəqabət yeni texnoloji silahlanma yarışına səbəb olur, ölkələr qlobal güc balansını dəyişdirə biləcək strateji yeniliklərə yiyələnmək üçün yarışırlar. RAND Corporation hesabatına görə (2022), süni intellekt və kvant hesablamalarında üstünlük növbəti bir neçə onillikdə hərbi və iqtisadi üstünlüyü müəyyən edəcək. Buna görə də, həm ABŞ, həm də Çin bu texnoloji yenilikləri sürətləndirmək üçün böyük sərmayələr yatırırlar. Bu rəqabət təkcə Hind-Sakit okean regionunda sülhü təhdid etmir, həm də texnologiyaya əsaslanan silahlı münaqişə riskini artırır.

Bundan əlavə, Beynəlxalq Sülh üçün Karnegi Fondunun (2023) təhlilinə görə, texnologiya sahəsindəki gərginlik Cənubi Çin dənizi və Tayvan boğazı kimi digər bölgələrdə qeyri-sabitliyi sürətləndirmək potensialına malikdir. Əgər bu tendensiya effektiv beynəlxalq diplomatiya çərçivəsi olmadan davam edərsə, dünya əvvəlkindən daha dağıdıcı olan açıq texnologiyaya əsaslanan münaqişələr riski ilə üzləşəcək.

ABŞ və Çin arasındakı texnoloji rəqabətin qlobal sabitliyə ciddi təsirləri olduğu qənaətinə gələ bilərik. Yarımkeçirici təchizat zəncirlərinin pozulması, dünya texnologiyasının parçalanması, geosiyasi gərginliyin artması dünyanın parçalanmış və qeyri-sabit dövlətə doğru getdiyini göstərir. Bu fenomen texnologiya sahəsində ciddi diplomatik səylər olmadan davam edərsə, böyük ölkələr arasında potensial münaqişələr təsəvvür ediləndən də tez başlaya bilər. Sivilizasiyanın tərəqqisini gücləndirmək üçün alət olmalı olan texnologiya gərginlik və hətta qarşıdurma yaratmaq potensialına malikdir.

Buna görə də texnologiya və diplomatik yanaşmalar sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın formalaşmasını təşviq etmək imperativdir. Dünyanın qabaqcıl texnologiyanın tənzimlənməsini kollektiv şəkildə müzakirə etmək üçün yeni çoxtərəfli platformalara və ya G20 və ya Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Hökumət Ekspertlər Qrupu (UNGGE) kimi mövcud forumların gücləndirilməsinə ehtiyacı var. Ölkələr texnologiyanın ötürülməsi, kibertəhlükəsizlik, süni intellekt və güclü texnologiyanın dinc məqsədlər üçün istifadəsi ilə bağlı əsas prinsipləri razılaşdırmalıdırlar. Bundan əlavə, bu texnoloji transformasiya dövründə inkişaf etməkdə olan ölkələrin marginallaşmamasını təmin etmək vacibdir.
скачать dle 12.1