Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Diplomatiyası və Dünya Münaqişələri

M. Göyxan
_____________________________
Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) sülhün hamı üçün mümkün olduğu qlobal əməkdaşlığın vəsiyyəti və əsasıdır. Dünyada yeganə və ən böyük hökumətlərarası təşkilat olaraq, BMT pozğunluqlar dövründə hansı strateji rolları yerinə yetirir? BMT başqa bir Dünya Müharibəsinin qarşısını almaq məziyyətləri və istəkləri üzərində qurulmuşdur; nəhayət, İkinci Dünya Müharibəsi uğur qazandı. BMT 1945-ci ildə “Millətlər Liqası”nın uğursuz cəhdindən sonra qüvvəyə minib.

Günümüzün geosiyasi mənzərələrini nəzərə alsaq, müasir dünya İsrail-Həmas müharibəsi, Rusiya-Ukrayna münaqişəsi və Çinin Cənubi Çin dənizini militarizasiyası, o cümlədən Sudan ordusu ilə hərbiləşdirilmiş Çevik Dəstək Qüvvələri (RSF) arasında sürtünmənin şahidi oldu; Myanmanın xunta vəziyyəti; Tigrayan üsyançıları Efiopiya federal qüvvələrinə qarşı; Haitili dəstə zorakılığı; Venesuelanın şübhəli Maduronun prezidentliyi; və başqaları arasında Banqladeş baş nazirinin devrilməsi.

İstənilən halda daimi üzvlərdən, yəni Çin, Fransa, Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ-dan ibarət BMT Təhlükəsizlik Şurasına məsələ çıxarılır. Onların veto hüququ ən böyük maneədir. Təhlükəsizlik Şurasının fövqəladə xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, daimi üzv ölkənin bitərəf qalması qətnamənin qəbuluna imkan verməyəcək. Bu o deməkdir ki, əgər daimi üzvlərdən biri qlobal maraq doğuran müəyyən məsələ ilə bağlı əminlik hiss etmirsə, Təhlükəsizlik Şurası müdaxilə etməyə davam edə bilməz.

Aydındır ki, bu daimi üzv ölkələrin bu və ya digər şəkildə dünyanın bir çox münaqişələrində öz milli maraqları var. Müşahidə etmək olar ki, üzv dövlətlər başqa cür deyil, həmrəy olaraq özlərini təslim etməlidirlər. Yalnız bundan sonra BMT, onun şurası və ya köməkçi orqanları, hər iki tərəfin yekun qətnaməyə dərhal əməl etməyə hazır olduğunu başa düşərək müdaxilə edə bilər. Protokol kimi, hər bir üzv dövlətin suverenliyinə baxış bəzi ölkələri qlobal birliyə təsir edən hər hansı münaqişələrə görə məsuliyyətdən azad edir.

Birləşmiş Millətlər Təşkilatının diplomatiyası yalnız üzv dövlət olmasına baxmayaraq onu tanıyanlara şamil edilən beynəlxalq normadır. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi (ICJ və ya Dünya Məhkəməsi) üzv dövlətlər üçün mülki tribunaldır, ICC isə dövlət aktyorlarını və ya üzv dövlətlərdən olan şəxsləri təqib edən cinayət tribunalıdır. ICJ millətlər arasında ümumi mübahisələrə baxan və beynəlxalq hüquqi məsələlər üzrə məsləhətçi rəylər verən yeganə beynəlxalq məhkəmədir.

BMT Baş Assambleyasının 52-ci sessiyası zamanı qurum beynəlxalq cinayət məhkəməsinin yaradılmasını yekunlaşdırmaq və yaratmaq üçün diplomatik konfransın çağırılması barədə qərar qəbul edib. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsinin (ICC) Roma Statusu yarandı. BMT-yə üzv dövlətlər BCM-nin prosedur qaydalarını və onların əməkdaşlıq mexanizmlərini imzaladılar. Bu, daha sonra qeyd etdi ki, hər hansı üzv dövlət gələcək işlər baş verdikdə məhkəməyə müraciət etməlidir. Qəribədir ki, ICC və ya BMT diplomatiyası tərəfindən gələcəkdə yarana biləcək münaqişələrə məruz qalmaq istəmədikləri üçün imzalamayan ölkələr var. Roma Statutuna daxil edilmiş bütün dünyada sülhü təhdid edən məsələlər qətl, zorlama, həbs, zorla yoxa çıxma, əsarət, xüsusilə də qadın və uşaqlar üçün cinsi köləlik, işgəncə, aparteid və deportasiyadır.

Bu oktyabrda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının 79 yaşı tamam olur, münaqişələr və müharibə cinayətləri qitələr, mədəniyyətlər və hətta xalqlar arasında müxtəlif bərabərsizliklərdə çiçəklənir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının diplomatiyası bütün dünyada münaqişələrin qarşısının alınmasında ən böyük qüvvə olmalıdır. Suverenlik çoxtərəfli və ya ikitərəfli diplomatiyanın iki və ya daha çox ölkə arasındakı məsələlərə müdaxiləsinə mane ola biləcək aspektlərdən biridir; bura əlavə olaraq daxili narahatlıqlar da daxildir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının əsas rolu sülhün bərqərar olması olmalıdır, ona görə də münaqişələr mütləq həll olunacaqdır.скачать dle 12.1