Post-Həqiqət Dünyasında Ədalət nədir?

Həqiqətdən sonrakı dünyada ədalət artıq tərəzi üzərində amansızcasına dayanan gözü bağlı fiqur deyil; indi faktlar kimi maskalanan aldatmaların və bilik kimi maskalanan səs-küyün rəqəmsal dumanı vasitəsilə görməyə çalışır. Bu reallıq, hisslərin sübutdan daha çox əhəmiyyət kəsb etməsi, insanın şəxsi inamının ümumi həqiqətdən daha çox təsir edə biləcəyi, eyni ədalət diyarının, bəli, sürüşkən, lakin əlavə olaraq, qəsdən pozulmuş bir şeyə çevrildiyi zaman baş verir. Bir vaxtlar ədalətə imkan verən şərtlər, ortaq reallıqlar, institutlara inam və ağıllara sədaqət indi amansızlıqla irəliləyir. Camaatın inamı getdikcə bundan yetimləşir; kövrək ideal; həmişəkindən daha çox tələb olunur.

Post-həqiqət şərti səbəbsiz aberrasiya deyil. Bu, struktur dəyişikliklərinin, ictimai sferanın sosial media vasitəsilə atomlaşdırılmasının, qəzəbin kommersiyalaşdırılmasının və həqiqətin siyasi silah kimi manipulyasiyasının nəticəsidir. Filosof Hannah Arendtin xəbərdar etdiyi kimi, totalitar idarəçiliyin ideal subyekti əmin ideoloq deyil, artıq nəyə inanacağını bilməyən şəxsdir. Həqiqət sistematik olaraq sabitliyi pozduqda ədalətin özü də çökür. Etibarlı sübutlar olmadan ədalətli hökm, epistemik etimad olmadan qanunun aliliyi ola bilməz. İndiyədək həqiqətdən sonrakı dünyada fantastika ilə fakt arasındakı sərhəd durmadan bulanıq olur və ədaləti mənanın mübahisəli olduğu məkanda dayandırır.

Bu, ekzistensial problem yaradır. Klassik olaraq ədalət hər kəsə haqqına görə vermək demək olardı. O zaman, mühakimə ölçüləri saxta xəbərlər, qərəzlilik və qəbiləçilik ilə təhrif edildikdə, nə lazımdır? Cümhuriyyət ortaq olan yaxşılıq görməsini və ruhun və şəhərin ahəngdar nizamının, ahəngdar ədalətin mövcud olduğu ağıl iyerarxiyasını nəzərdə tuturdu, bunun sonu Platonun ədalət adlandırdığı harmoniyadır. Bu gün biz rəqabətli povestlərin kakofoniyasında yaşayırıq, hətta bizim kimi ümumi yaxşılığa şübhə ilə yanaşırıq. Plüralizm həqiqətin parçalanması demək deyil; əksinə, plüralizm sinizmə gətirib çıxarır. Belə bir mühitdə icraedici olan ədalətdir, yoluxma kimi qaçınılır, hisslər teatrında başqa bir tamaşa, mahiyyət üzərində görünüş və salehlik bir markadır.

Hüquq sistemləri də həssasdır. Bir vaxtlar məhkəmələr praktikada və presedentdə lövbər salırdılar, indi isə məhkəmələr dərin saxtakarlıq, viral dezinformasiya və populist təzyiqlərlə məşğul olmalıdır. Hüquq mühakiməsinin mədəniyyət müharibələri və kimlik siyasətinin cərəyanlarına qarşı toxunulmaz olması fikri ortadan qalxdı. Hakimin konstitusiya dəyərlərinin keşikçiləri kimi göründükdən sonra onu partizan aktyor kimi karikaturaya salmaq. Əslində, institusional etibarın həyata keçirilməsi legitimlik böhranı və idarəetmə böhranıdır. İnsanlar sistemin saxtalaşdırılacağını gözləyirlərsə, hətta ədalət aləti belə boş səslənir. İdrakın reallıqdan üstün olduğu bir dünyada ədalətsizlik, ədalətsizliyin özünün hiss olunduğu kimi, daha böyük olmasa da, eyni təsirə malik olacaqdır.

Ədalət ölməyib; bir yol kimi böyüyür, həyat kimi dəyişir. Məsələ onun degenerasiya və ya yeniləşmə olmasıdır. Ola bilsin ki, post-həqiqət dünyası epistemik cəhətdən təvazökar olmaq üçün prosedurun düzgün olmasını tələb etməkdən kənara çıxan daha aydın və refleksiv ədalətə çağırır. Nəyin doğru olduğunu müəyyən etmək üçün sadəcə sual verməklə kifayətlənməməliyik, cəmiyyət olaraq buna necə nail ola bilərik? Bununla biz həqiqət və ədalət arasında itirilmiş yaxınlığı mütləq konstruksiyalar kimi deyil, ortaq təcrübələr kimi bərpa edə bilərik. Ədalət bir daha dinləmə, şahidlik etmə, etibar kərpicini kövrək kərpiclə bərpa etmə üsuluna çevrilməlidir.

Bir paradoks da var: həqiqət nə qədər dəyərsizləşirsə, ədalət aclığı da bir o qədər görünür. Bütün dünyada etiraz hərəkatları təkcə iqtisadi və ya siyasi narazılıqlara cavab olaraq deyil, dövlətlər, elitalar və tarixin özü tərəfindən inkar edilən həqiqətin dərk edilməsinə görə baş verib. Ədalət fəryadının özü də reallığın etiraf edilməsi, ağrının tanınması və yalanın adlandırılması tələbidir. Bu fəryadda sağalma toxumu yatır. Deməli, ədalət təsisatların saflığında deyil, əxlaqi təxəyyülün davamlılığında, şairlərdə, müəllimlərdə, fitnəkarlarda və həqiqəti məqsədəuyğunluğa təslim etməkdən imtina edən vətəndaşlarda yaşaya bilər.

Həqiqətdən sonrakı dünyada ədalətli olmaq sadəcə ədalətli hökm vermək deyil. Ümidsizliyə qarşı durmaq, dərk etmək imkanına təkid etmək və silinməsi qarşısında həqiqətin ləyaqətini təsdiq etməkdir. Hakimiyyətdən cavabdehlik tələb edərkən özündə belə şübhələnmək cəsarətini yetişdirməkdir. İndi ədalət həm hərəkət, həm də rəftar, mənanın düzlənməsinə qarşı sakit bir etiraz olmalıdır. Çünki həqiqət ört-basdır edilsə belə, onun arxasınca getmək ümidin ən radikal jesti olaraq qalır.скачать dle 12.1