Demokratiyaya ölümcül zərbə və ya ABŞ-ın “texniki təchizat yönümlü” yanaşmadan “proqram yönümlü” strategiyaya keçidi

Davud Tanin
_____________________________________________
Amerika Birləşmiş Ştatlarının xarici siyasətindəki son dəyişikliklər qlobal demokratik nizamda əsaslı dəyişikliklərə səbəb oldu və demokratik dəyərlərə və sistemlərə ölümcül zərbə vurdu. İqtisadi xərcləri azaltmaq, daxili çağırışları həll etmək və geosiyasi əhatə dairəsini genişləndirmək üçün ABŞ hərbi mövcudluğa diqqət yetirən “texniki təchizat yönümlü” yanaşmadan texnologiya və autsorsinqə əsaslanan “proqram yönümlü” strategiyaya keçdi. Bu ölkə autsorsinq məntiqinə əsaslanaraq, Yaxın Şərq və Şimali Afrika regionunda birbaşa siyasi və hərbi mövcudluğunu azaldıb, hərbi və siyasi məsuliyyətlərini regional müttəfiqlərinə həvalə edib. Bunun əvəzinə, təsirini saxlamaq və təhdidləri idarə etmək üçün texnologiyaya və hava nəzarətinə arxalanırdı.

Bununla belə, bu strateji dəyişiklik başqa tərəfdən demokratik dəyərlərə dəstək verilməməsi ilə nəticələndi və təhlükəli nəticələr verdi. Amerikanın yoxluğunda avtokratik rejimlərə inkişaf etmək imkanı verildi. İndi əsas sual budur ki, Amerikanın xarici siyasətindəki dəyişikliklər demokratik sistemlərin dağılmasına necə kömək etdi? Bəs bunun demokratik dəyərlər və qlobal təhlükəsizlik üçün uzunmüddətli nəticələri nədir?

1. Dünyada Demokratik Təsisatlar Eroziyası

ABŞ-ın xarici siyasətindəki dəyişiklik bütün dünyada demokratik sistemlərə ciddi ziyan vurub. Hələ demokratikləşmənin ilkin mərhələsində olan inkişaf etməkdə olan ölkələrdə demokratiyalar dağıldı. Çünki bu ölkələrdə demokratik siyasi və vətəndaş institutları getdikcə daha çox beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusən də ABŞ-ın dəstəyinə arxalanırdı. Davamlı dəstək olmadan bu yenicə formalaşan demokratik institutlar daxili və xarici təzyiqlərə tab gətirə bilməz. ABŞ bu qurumları dəstəkləmək öhdəliyini azaltdıqca, onlar tez bir zamanda dağılacaqlar.

Əfqanıstanda demokratik siyasi sistemin qəfil süqutu bu prosesin bariz nümunəsidir. 2021-ci ildə ABŞ-ın sürətlə geri çəkilməsindən sonra ölkənin demokratik hökuməti demək olar ki, bir gecədə süqut etdi və Talibanın avtoritar idarəçiliyinin geri qayıtmasına yol açdı. Bu proses təkcə Əfqanıstanla məhdudlaşmır. Yaxın Şərqdə və onun hüdudlarından kənarda ABŞ-ın yoxluğu oxşar çöküşə səbəb olacaq. Nəticə avtoritar sistemlərin və qüvvələrin asanlıqla böyüyə biləcəyi hakimiyyət boşluğudur - qlobal təhlükəsizliyə, insan hüquqlarına, ifadə azadlığına və ya mətbuata heç bir öhdəlik götürməyən və çox vaxt onlara qarşı fəaliyyət göstərən sistemlər.

Üstəlik, ABŞ-ın xarici siyasətindəki bu dəyişiklik ABŞ-ın özündə də parçalanma mühiti yaradıb. Amerikanın dünyadakı rolu ilə bağlı müzakirələr gücləndi və bu ölkənin siyasi sisteminin qütbləşməsinin artmasına səbəb oldu. ABŞ-dakı seçki kampaniyalarında açıq şəkildə görünən bu daxili parçalanma təkcə demokratiyaların etibarını sarsıtmır, həm də Amerikanın xaricdə demokratiyanı effektiv şəkildə təbliğ etmək qabiliyyətini zəiflədir.

2. Demokratik Siyasi Mədəniyyətin Böhranı: Səthi Təhlükə

Demokratiya təkcə siyasi institutların yaradılması ilə məhdudlaşmır, həm də insan hüquqlarının, vətəndaş azadlıqlarının və müxalifətin hüquqlarına hörmətin qəbul olunmuş prinsiplər kimi tanındığı siyasi mədəniyyət və plüralist cəmiyyət tələb edir. ABŞ-ın təsiri altında yaranan demokratik sistemlərin yarandığı bir çox regionlarda bu siyasi mədəniyyət kök salırdı. Bununla belə, ABŞ-ın xarici siyasətində son dəyişikliklərlə bu kövrək demokratik mədəniyyət əhəmiyyətli bir uğursuzluğa düçar oldu. Demokratik normaları qəbul etməyə başlayan cəmiyyətlər indi uzunmüddətli demokratik inkişafı sabitləşdirə biləcək idealları itirmək riski ilə üzləşirlər.

Bu mədəni sarsıntı neytrallaşdırmaq olduqca çətin olan gizli bir təhlükəyə bənzəyir. Bu mədəni geriləmənin nəticələri aydındır: zorakılığın yenidən dirçəlməsi, avtoritar idarəetmənin qurulması və son onilliklər ərzində əziyyətlə əldə edilmiş demokratik tərəqqinin sistematik şəkildə məhv edilməsi. Bu mənada demokratik siyasi mədəniyyətin indiki böhranı sadəcə olaraq səthi təhlükə deyil, demokratiyanın özünün gələcəyini təhlükə altına alan köklü, əsaslı və köklü bir dəyişiklikdir.

3. Antiamerikan qrupların fürsətçiliyi: yeni cəbhələrin yaranması

ABŞ-ın geri çəkilməsi həm avtoritar rejimləri, həm də anti-demokratik qrupları cəsarətləndirdi və onların yoxluğunda öz təsirlərini genişləndirməyə imkan verdi. Əfqanıstanda Talibanın yenidən dirçəlməsi ən bariz nümunədir, çünki onlar indi qlobal gözləntilərə meydan oxuyurlar və qorxmadan öz ideoloji prinsiplərinə riayət edirlər. Bu hadisə təkcə Əfqanıstanla məhdudlaşmır; oxşar dinamika bütün Yaxın Şərq və Asiyada baş verir. Bu qruplar öz nüfuzlarını möhkəmləndirmək və təsirlərini genişləndirmək üçün millətçi və dini hisslərdən istifadə edərək ABŞ-ın geri çəkilməsi nəticəsində yaranmış hakimiyyət boşluğundan istifadə edirlər.

Onlar həmçinin antidemokratik rəvayətlərini gücləndirmək, qeyri-demokratik sistemlərin xeyrinə ictimai rəy formalaşdırmaq üçün mediadan və müasir texnologiyalardan istifadə etməkdə mahirdirlər. Bu prosesin nəticəsi həm regional, həm də qlobal sabitliyə xələl gətirən demokratiya və qlobal hakim dəyərlərə qarşı “yeni müqavimət cəbhələri”nin yaradılmasıdır. Bu yeni cəbhələrin nümunələrini Əfqanıstan, Suriya, İran və Yaxın Şərqin digər hissələri kimi dünyanın müxtəlif yerlərində görmək olar.

4. Geniş yayılmış qeyri-sabitlik: Qlobal etibarsızlığın yeni erası

Demokratik təsisatların aşınması, demokratik siyasi mədəniyyətin süqutu və antiamerikan qrupların opportunizmi günü-gündən genişlənməkdə davam edən qlobal qeyri-sabitliyin yeni dövrünü açdı. Bir vaxtlar ABŞ-ın təsiri altında olan ərazilər indi zorakılıq, siyasi iğtişaşlar və iqtisadi çöküşlə boğulur. Bu qeyri-sabitlik artıq ölkələrlə məhdudlaşmır; sərhədləri aşaraq qlobal təhlükəsizliyi təhdid edir. Avtoritar rejimlər və ekstremist qruplar vətəndaş hüquqlarını boğmaq, mətbuat azadlığını məhdudlaşdırmaq və terrorizmi alovlandırmaq üçün bu boşluqdan istifadə edirlər.

Nəticə qaçqın böhranını daha da pisləşdirən və İŞİD və Əl-Qaidə kimi terror qruplarına zəif ölkələrin xaosunda inkişaf etməyə imkan verən repressiya və münaqişələr dövrüdür. Bu geniş yayılmış qeyri-sabitlik təkcə bu ölkələrin deyil, həm də dünyanın, o cümlədən ABŞ-ın təhlükəsizliyini ciddi şəkildə təhdid edir. Bu qeyri-sabitlik nəzarətsiz davam edərsə, dünya hər an görünməmiş, şiddətli tarixi fəlakətlərin şahidi ola bilər.

Nəticə: Qlobal öhdəliklərin yenidən müəyyənləşdirilməsi zərurəti

Amerikanın xarici siyasətindəki dəyişiklik ilk növbədə bu ölkənin daxili qayğıları və tələblərindən irəli gəlsə də, bunun demokratik nizam üçün dağıdıcı nəticələri oldu. Demokratik təsisatların aşınması, demokratik siyasi mədəniyyətin geriləməsi, müasir dəyərlərin tənəzzülü, avtoritar və ekstremist qüvvələrin meydana çıxması bu dəyişikliyin bariz əlamətləridir. Beynəlxalq ictimaiyyət, xüsusən də ABŞ demokratiyaya sadiqliyini tez bir zamanda yenidən müəyyənləşdirməsə və davamlı dəstək verməsə, biz daha az demokratiya, daha çox qeyri-sabitlik və daha çox etibarsızlıq olan yeni bir dünyanın yaranmasının şahidi olacağıq.скачать dle 12.1