Orta Asiya və Cənubi Qafqaz, -ABŞ üçün Hind-Sakit Okean geosiyasi layihəsindən sonra növbəti dayanacağıdırmı?

E.Cəlilabadlı______________________________________
Bu gün Amerikanı xilas etmək üçün Orta Asiya,yeganə alternativ ola bilər, çünki Rusiyanın Ukraynaya müdaxiləsi ABŞ-ın milli maraqları konteksindən regionun təhlükəsizlizliyini qoruma riskini alt-üst etdiyindən bunu ironik fikir kimi irəli sürməyə imkan verir.

Məsələ ondadır ki, artıq Yaxın Şərqin təhlükəsizliyə sadiqliyini itirən ABŞ-ın , bundan sonra qlobal geosiyasi və geostrateji müstəvidə böyük projelərlə məşğul olmaq iradəsi və imkanı varmı?,- tezisi kök altına düşüb çıxa bilməyən sual olaraq qalmağa əndişələnməkdədir.

Yaxın Şərqin strateji əhəmiyyəti ilə bağlı təhlilindən asılı olaraq stəkan ya yarısı dolu, ya da yarısı boşdur.

ABŞ diqqətini Hind-Sakit okeana yönəltmək istəməsi ilə Yaxın Şərqə marağı azaldıb. Bununla belə, Hind-Sakit okeanın qərb ağzı olan Ərəbistan dənizini əhatə etməyən vahid Hind-Sakit okean strategiyası yoxdur.

Oxşar arqument Rusiyanın yumşaq qarnında və Çinin qərb cinahında dəniz Hind-Sakit Okeanın potensial quru tərəfi olan Mərkəzi Asiya üçün də edilə bilər.

ABŞ-ın Mərkəzi Asiya və Qafqazda təhlükəsizlik rolunun gücləndirilməsi anlayışı çox uzaq görünə bilər, lakin artıq Mərkəzi Asiya liderinin Rusiyanı və ya Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Mərkəzi Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatını (KTMT) daxili iğtişaşları yatırtmağa dəvət edəcəyi günlər deyil.

Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayev 2022-ci ilin yanvarında, Rusiyanın Özbəkistanı işğal etməsindən bir ay əvvəl bunu etdi.

İşğal Qazaxıstanın bir millət deyil, “ sözün tam mənasında rusdilli ölkə ” olması ilə bağlı Rusiyanın uzun müddətdir davam edən iddialarını fərqli bir perspektivə çevirdi . Bu, prezident Vladimir Putinin Qazaxıstanın Rusiya dünyasının bir hissəsi olduğunu söyləməsidir.

Nəticədə, Mərkəzi Asiya liderləri artıq Rusiyanı etibarlı təhlükəsizlik təminatçısı və daha pisi, potensial təhlükə kimi görmürlər. Eyni zamanda, regional liderlər artıq iqtisadi cəhətdən olduğundan daha çox Çindən asılı olmaqda tərəddüd edirlər. Teorik olaraq, bu, ABŞ-ı onların yeganə variantı olaraq qoyur.

Rusiyanın mübahisəli Dağlıq Qarabağ muxtar regionunu KTMT üzvü olan Ermənistanla birləşdirən Laçın dəhlizi boyunca pulsuz tranziti təmin etməməsi Rusiyaya qarşı inamsızlığı daha da artırıb .

Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın tərkibindədir, lakin 1990-cı illərdə separatçı müharibədən bəri Ermənistanın dəstəklədiyi etnik erməni qüvvələrinin nəzarəti altındadır. Bu münaqişə həm də ətraf torpaqların böyük hissələrini ermənilərin əlinə keçirdi.

2020-ci ilin sentyabrında 44 günlük döyüşlərdə Azərbaycan hərbçiləri erməni qüvvələrini darmadağın etdi Bu, Ermənistanı Rusiyanın vasitəçiliyi ilə Dağlıq Qarabağın əhəmiyyətli hissəsinin Azərbaycana qaytarılmasını nəzərdə tutan sülh sazişini qəbul etməyə məcbur etdi.

Rusiya regionda təhlükəsiz tranziti təmin etmək və sülh sazişinə nəzarət etmək üçün 2000-ə yaxın sülhməramlısını yerləşdirib.

Lakin dekabr ayından özlərini ətraf mühit fəalı kimi təqdim edən azərbaycanlılar və ötən ay Azərbaycan hərbi keçid məntəqəsinin açılışı ilə Laçın dəhlizi ilə gediş-gəliş əngəllənib .

Rusiyanın dəhlizin yenidən açılmasına məcbur etməkdən imtina etməsi ABŞ-ın yeni vasitəçiliyinə yol açdı .

ABŞ-ın dövlət katibi Antoni Blinken ötən həftə bildirib ki, ABŞ-ın ev sahibliyi ilə Vaşinqtonda Ermənistan və Azərbaycan xarici işlər nazirləri arasında keçirilən danışıqlarda “son bir neçə gündə bəzi çox çətin məsələləri müzakirə olunub və onlar davamlı sülh sazişi üzrə nəzərəçarpacaq irəliləyiş əldə ediblər. Biz, həqiqətən də, razılığa gəlmək ərəfəsindəyik”.

Rusiya 2020-ci ildə Rusiyanın vasitəçiliyi ilə əldə edilmiş atəşkəsə əsaslanmayan razılaşmanı qəbul etməyəcəyini bildirsə belə, uğurlu vasitəçiliyin təsiri Cənubi Qafqazdan çox-çox uzaqlarda dalğalanacaq .

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan bu həftə Rusiyanın İkinci Dünya Müharibəsində qələbəsini qeyd etmə mərasimlərində iştirak etmək üçün Moskvaya səfər etməli idi.

ABŞ-ın vasitəçiliyi Azərbaycanla İran arasında münasibətlərin sürətlə pisləşdiyi, keçmiş sovet respublikasının İsraillə əlaqələrinin genişləndiyi bir vaxta təsadüf edir.

İki ölkə arasında 30 il əvvəl diplomatik əlaqələr qurulsa da, Muxtar Məmmədov Azərbaycanın İsraildəki ilk səfiri kimi vəzifəsinin icrasına başlamaq üçün mart ayında Tel-Əvivə gəlib.

Ötən ay Bakıda səfərdə olan İsrailin xarici işlər naziri Eli Koen ölkəsinin Azərbaycana 120 milyon ABŞ dolları dəyərində iki peyk tədarük edəcəyini bəyan edib. İsrailin pilotsuz təyyarələrinin Azərbaycanın 2020-ci il müharibəsində qələbə qazanmasında həlledici rol oynadığına inanılır.

Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutu 2011-2020-ci illər arasında İsraili Rusiyadan sonra Azərbaycanın ikinci ən böyük silah tədarükçüsü kimi müəyyənləşdirib.

“Haaretz” qəzeti mart ayında yazıb ki, Azərbaycanın “Silk Way Airlines” aviaşirkəti son 7 ildə İsrailin cənubundakı Ovda hava limanına 92 ​​reys həyata keçirib . Yük hava yolu şirkəti partlayıcı maddələrin İsrail hava məkanından daşınmasına icazə verilən azsaylı operatorlardan biridir.

İran İsraillə münasibətlərin dərinləşməsini Rusiya və Mərkəzi Asiya ilə ticarətini pozaraq İslam respublikasını daha da təcrid etmək strategiyasının bir hissəsi kimi görür. Rusiya və İran hər ikisi ABŞ sanksiyalarından yayınmağa çalışır.

O, həmçinin ehtiyat edir ki, Azərbaycan İsrailə İranın nüvə obyektlərinə potensial zərbə üçün öz hava bazalarından və/və ya hava məkanından istifadə etməyə icazə verə bilər.

Təl-Əvivə gəldikdən sonra ilk müsahibəsində cənab Məmmədov Azərbaycanın İsrailin hücumuna kömək edəcəyini təkzib edib .

Bir neçə gün sonra cənab Koen azərbaycanlı həmkarı Ceyhun Bayramovun iştirakı ilə səfirliyin açılışında deyib ki, iki ölkə “ İrana qarşı vahid cəbhə ” yaratmaq barədə razılığa gəliblər.

İran həmçinin 2020-ci il müharibəsi zamanı Azərbaycanın işğal etdiyi sərhədə yaxın ərazilərdə “ağıllı kəndlər” yaradan İsrail kənd təsərrüfatı şirkətlərinin iranlıları dinləyə biləcəyindən narahatdır.

Mart ayında İsrail Texnologiya və ya Texnologiya İnstitutu Azərbaycana Bakıda kibertəhlükəsizlik mərkəzinin yaradılmasına kömək etdi .

İran daha sonra Azərbaycanı və onun Ermənistan daxilindəki Naxçıvan anklavını Rusiya və Türkiyə ilə birləşdirəcək planlaşdırılmış dəhlizin İran-Ermənistan sərhədini dəyişə biləcəyindən narahatdır.

“Bu dəhliz İranın Ermənistanla sərhədindən keçir və onun həyata keçirilməsi İranı Qafqazın geosiyasətindən çıxarmaq deməkdir ”, - deyə Tehranda fəaliyyət göstərən xarici siyasət analitiki bildirib.

“İranın Avropaya yolu Ermənistan, Azərbaycan və Türkiyədən keçir. Ermənistanın (Naxçıvan) vilayəti də Azərbaycanın əlinə keçərsə, bu, rəsmən böyük təsir rıçaqına çevriləcək... İran bütün Mərkəzi Asiyanı itirəcək və bu, İran üçün fəlakətdir”, - deyə analitik əlavə edib.

İranın narahatlığı, Rusiya ilə daha sıx əməkdaşlığın Hindistan və Körfəzi Mərkəzi ilə birləşdirəcək Beynəlxalq Şimal-Cənub Ticarət Dəhlizi (INSTC) adlı 7200 kilometrlik Şimal Cənub nəqliyyat dəhlizinin yaradılması üzrə iyirmi illik səyləri canlandıracağına dair ümidlərdən qaynaqlanır. Asiya, Rusiya və Avropa.

Ötən ay Rusiya Qazaxıstan və Türkmənistan vasitəsilə dəmir yolu ilə İrana yanacaq ixrac etməyə başlayıb . Bundan əlavə, qatarlar İran üzərindən Hindistana 12 milyon ton Rusiya taxılını daşıyıb .

Buna baxmayaraq, Azərbaycan-İran sürtünməsi İranın Rəşt əyalət şəhərini Transxəzər dənizi marşrutunun əsas qovşağı olan Azərbaycanla sərhəd Astara şəhəri ilə birləşdirəcək 170 kilometrlik dəmir yolu xəttinin tamamlanması planlarını gecikdirdi .

Bu arada, İran İslam Respublikasının İran Gəmiçilik Xəttləri Qrupu Volqa çayı üzərindəki Rusiya limanına sərmayə qoyub . Eyni zamanda, İran İranın Volqa və Don çayları üzərindən keçid hüququnu tənzimləyən qaydaları yekunlaşdırır.

İran öz narahatlığını vurğulamaq üçün Azərbaycanla sərhədinə qoşun yerləşdirib və hərbi təlimlər keçirib.

Gərginliyi artıran Azərbaycan və İran ötən həftə bir-birinin bəzi diplomatlarını ölkədən çıxarıb .

Qovulmalar yanvar ayında Azərbaycanın Tehrandakı səfirliyinə mühafizəçinin öldürüldüyü hücumdan sonra baş verib. Bundan əlavə, mart ayında İranın təsirini tənqid edən azərbaycanlı deputat Can Fazil Mustafaya sui-qəsd olub .

Ötən ilin noyabrında Azərbaycan bir neçə nəfəri İranın xeyrinə casusluq ittihamı ilə həbs edib .

Mart ayında Mərkəzi Asiyaya səfər edən cənab Blinken Rusiya və Çinlə bağlı narahatlıqlardan yararlanmağa və Amerikanın Mərkəzi Asiya respublikaları ilə münasibətlərinə yeni nəfəs verməyə çalışdı.

Özbəkistanın paytaxtı Daşkənddə jurnalistlərə açıqlamasında cənab Blinken deyib: “ Biz təkcə Ukraynanın deyil, Mərkəzi Asiya ölkələrinin və əslində bütün dünyanın suverenliyi, ərazi bütövlüyü və müstəqilliyinin müdafiəsinə sadiqik ”.

Bu öhdəliyi etibarlı etmək üçün Birləşmiş Ştatlar 2022 və 2023-cü illərdə “regional ticarət yollarını genişləndirmək, yeni ixrac bazarları yaratmaq, daha çox özəl sektor investisiyalarını cəlb etmək və cəlb etmək üçün” ayırdığı 50 milyon ABŞ dollarından çoxunu etməli olacaq .

Çin və Rusiyanın son onilliklərdə yatırdığı milyardlarla dollarla müqayisədə 50 milyon ABŞ dolları çox aşağıdır.

ABŞ-ın strategiyası ABŞ-ın diqqətini geosiyasətə yönəltdiyi, Avropanın isə Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə iqtisadi əlaqələrini artıracağı gözlənilən əmək bölgüsündən ibarətdir.

Mərkəzi Asiya üzrə alim Gavin Helf deyib: “Vaşinqtonun region üçün güclü, lakin uzaq və dəstəkləyici bir dost kimi rolu Mərkəzi Asiya ölkələrinə regional əməkdaşlıq və xarici dünya ilə balanslaşdırılmış, “çoxvektorlu” münasibətlə bağlı bəyan edilmiş məqsədlərinə nail olmağa kömək edə bilər”.скачать dle 12.1