Cənub-Şərqi Asiya:“strateji etimad”ın hamiləlik sancısı

Cənub-Şərqi Asiyada beynəlxalq əlaqələr strukturlarında “strateji etimad” institutlar, tarixlər və milli maraqlar baxımından müxtəlif olan ölkələr arasında yapışqan rolunu oynayır. Strateji etimad dedikdə, güclü icra mexanizmləri olmasa belə, bir ölkənin digər ölkənin öz əsas maraqlarına zərər verməyəcəyinə inanması kimi başa düşmək olar. Bu, kor-koranə güvən deyil, ardıcıl davranışa, siyasətin şəffaflığına və ümumi oyun qaydalarına əməl etmək öhdəliyinə əsaslanan hesablanmış inamdır. Cənub-Şərqi Asiyada strateji etimad təkcə ikitərəfli əməkdaşlığın əsası deyil, həm də 2025-ci ilə qədər yol xəritəsinə uyğun olaraq ASEAN Siyasi-Təhlükəsizlik Birliyinin (APSC) qurulması üçün ilkin şərtdir.

Tailand və Kamboca arasındakı münasibətlər regionda strateji etimadın mürəkkəb və kövrək xarakterini əks etdirən bir nümunədir. 2008-2011-ci illərdə Preah Vihear məbədi ərazisi ilə bağlı mübahisə kimi ciddi sərhəd münaqişələri dövrləri olub və iki ölkə dəfələrlə hərbi gərginliyə qarışıb. Bangkokdakı Hun Sen və sonrakı mülki hökumətlər dövründə ikitərəfli münasibətlər sabitləşsə də, Tayland ordusunda anti-Kamboca əhval-ruhiyyəsi və miqrant işçilərlə işdə şəffaflığın olmaması və sərhəd məsələləri kimi əsas amillər hələ də qalmaqdadır. Bu kontekstdə ASEAN institutu müdaxilə etməmək və konsensus prinsipləri ilə sərhədlərini daha da aydın göstərmişdir. Gərginliklər alovlananda, ASEAN-da çox vaxt koordinasiya və vasitəçilik üçün effektiv vasitələr yoxdur, bu da “hər kəsin özü üçün” vəziyyətinə və liderlər arasında şəxsi münasibətlərdən asılılığa gətirib çıxarır.

2025-ci ilin iyununda Tailandın baş naziri Paetongtarn Shinawatra ilə Kamboca Senatının sədri Hun Sen arasında səs yazısının sızması ASEAN kimi zəif institusional çərçivədə strateji etimadın uğursuzluğunun tipik nümunəsidir.

Hadisə ilə bağlı diqqəti çəkən təkcə çağırışın məzmunu deyil, həm də istifadə olunan diplomatik formanın xarakteridir. 17 dəqiqəlik mübadilə rəsmi kanallardan kənarda aparılıb və həddən artıq intim tonla yadda qalıb: Xanım Paetongtarn cənab Hun Seni “əmi” adlandırıb və Taylandlı hərbi generalın tənqidinə məhəl qoymamaq üçün onunla razılaşıb. Bu, hər iki ölkədəki dərin şəxsi siyasi modeli əks etdirir. Taylandda “Taksinizm” təkcə siyasi fenomen deyil, həm də hərbçilərin və kralçıların müqavimətinə baxmayaraq, Şinavatra qəbiləsinin hələ də siyasətdə böyük təsirə malik olduğu ailə əsaslı güc strukturudur. Kambocada “Hun Senizmi” onilliklər ərzində şəxsi hakimiyyətin simvoludur, burada cənab Hun Sen və ailəsi demək olar ki, bütün dövlət hakimiyyətinə nəzarət edir, taxt-tacı heç bir real demokratik rəqabət olmadan oğluna verir.

Sızdırılan səs yazıları ordu və təhlükəsizliklə bağlı sərhədi keçən bir sıra ifadələri ortaya qoyur. Qeyd edək ki, Tayland ordusunun xanım Paetongtarnın generalların sadəcə olaraq “göstərdiyi” iddiasına verdiyi cavaba laqeyd münasibəti onun ailəsinin başçılıq etdiyi hökumətləri devirmək üçün çevrilişlər edən orduya qarşı təxribat xarakterli və təhqiredici bəyanatdır. Bundan başqa, bir ölkənin baş nazirinin potensial mübahisəli sərhəd məsələsi ilə bağlı digər ölkə rəhbərinin lehinə belə aydın bəyanat verməsi daxili və beynəlxalq strateji etimadın həddinə toxunub. Təəccüblü deyil ki, qısa müddət sonra hakim koalisiyanın ikinci ən böyük tərəfdaşı olan Bhumcaithai Partiyası millətin və ordunun şərəfinə ciddi ziyan vurduğunu əsas gətirərək hökumətdən çıxdığını elan etdi.

Səs yazısının yayımlanmasında Hun Senin rolu vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirib. Kamboca əvvəllər səs yazısının ilk doqquz dəqiqəsi sızandan sonra Hun Senin sadəcə olaraq “həqiqəti aydınlaşdırmaq” istədiyini söyləsə də, müşahidəçilər bütün stenoqramın yayılmasının siyasi hesablanmış olduğunu bildiriblər. Bu, bir tərəfdən Hun Senin Taylandın "böyük dostu" statusunu nümayiş etdirməsinə kömək etdi və Taylandın hərbçilərinə onun təsirini qiymətləndirməmələri barədə mesaj göndərdi. Digər tərəfdən, o, həm də istəmədən və ya bilərəkdən Tailandın baş nazirini çətin vəziyyətə saldı ki, xanım Paetongtarn ictimaiyyət qarşısında üzr istəmək məcburiyyətində qalaraq, onun öz nüfuzuna və evdəki legitimliyinə xələl gətirdi.

Tailandın baş naziri Paetongtarn Shinawatra və Kamboca Senatının sədri Hun Sen arasında sızdırılmış səs yazısının təsiri ikitərəfli səviyyədən kənara çıxır və domino effekti kimi milli siyasi strukturların, beynəlxalq münasibətlərin və ASEAN-ın institusional fəaliyyətinin bir çox səviyyələrinə yayılır. Hər səviyyədə bu insident strateji etibarın kövrəkliyini vurğulayır, eyni zamanda Cənub-Şərqi Asiyada fərdi gücə nəzarət etmək və institusionallaşdırmaq imkanındakı boşluqları ifşa edir.

Tayland üçün siyasi nəticələr dərin və potensial olaraq uzunmüddətlidir. Daxili olaraq, Paetongtarn hökuməti - Şinavatra ailəsinin dəstəyi ilə yeni qurulmuş - hakim koalisiyanın ikinci ən böyük tərəfdaşı olan Bhumcaithai Partiyasının geri çəkildiyini elan etdikdən sonra dağılmaq ərəfəsindədir. Bu addım nəinki parlament çoxluğu böhranı yaratdı, həm də Paetongtarn-a onsuz da kövrək olan siyasi legitimliyinə və atası Thaksin Shinawatra-nın “siyasi varisi” kimi etibarlılığına baha başa gəldi. Tədbirdən sonra aparılan sorğular göstərdi ki, hökumətin bəyənmə reytinqi kəskin şəkildə aşağı düşüb, ordunun milli sabitliyin təminatçısı roluna dəstək isə xeyli artıb.

Ənənəvi olaraq siyasətə dərindən qarışan Tayland ordusunun indi “milli şərəf və ordunun simasını qorumaq” naminə fəaliyyət göstərmək üçün yeni əsaslandırma var. 2006 və 2014-cü illərdəki çevrilişlər həm sabitliyi qorumaq, həm də Şinavatra ailəsinin təsirinə qarşı çıxmaq adı ilə həyata keçirilib. Bu dəfə mülki liderin birbaşa generalları təhqir etməsi, xarici liderlərə tabe olması milli təhlükəsizliyə təhdid kimi şərh oluna bilər. Bu kontekstdə ordunun birbaşa və ya dolayı yolla müdaxiləsi ehtimalı çox real riskdir. Bu, dəfələrlə hərbi çevrilişlər nəticəsində pozulmuş Tailandın gənc demokratik sisteminin gələcəyi ilə bağlı suallar yaradır.

Kamboca üçün bu hadisə Hun Sen tərəfindən daxili məsələlərdə taktiki qələbə kimi qiymətləndirilə bilər. Bütün səs yazısının yayımlanması onun informasiya və ictimai rəy üzərində fəal nəzarətini nümayiş etdirir və baş nazir vəzifəsindən getməsinə baxmayaraq, güclü regional fiqur kimi rolunu təsdiqləməyə kömək edir. Kamboca ictimaiyyətinin nəzərində Hun Sen xarici siyasətdə təsirini saxlayan və Tailand kimi daha böyük bir ölkəyə qarşı təşəbbüsü ələ keçirən biri kimi təriflənir. Bununla belə, beynəlxalq səviyyədə iki dövlət başçısı arasında şəxsi səs yazısının yayılması Phnom Penh-in diplomatik etibarına şübhə yarada bilər. Məxfi məlumatın qəsdən yayılması digər tərəfdaşları həm ASEAN daxilində, həm də ondan kənarda Kamboca liderləri ilə yüksək səviyyəli təmasların bütün formalarında daha ehtiyatlı olmağa vadar edəcək. Bu, uzunmüddətli perspektivdə Kambocanın strateji diplomatik kanallarda qismən təcrid olunmasına və ya ən azından regionda məsul tərəfdaş kimi imicini itirməsinə səbəb ola bilər.

İkitərəfli münasibətlər baxımından Hun Senin çağırışın tam stenoqramını yayımlaması da Taylandı həssas vəziyyətdə qoyur və Paetongtarn hökumətini açıq şəkildə üzr istəməyə məcbur edir. Bu, xüsusilə iki ölkənin hələ də həll olunmamış tarixi mübahisələri kontekstində olduqca təhlükəli diplomatik presedentdir. Hər iki tərəfdən aydın və dərin etimadın qurulması strategiyası olmadan, Tayland-Kamboca münasibətləri geriyə doğru böyük bir addım atmaq riski daşıyır. Müdafiə, sərhəd təhlükəsizliyi və əmək əməkdaşlığı kanalları vasitəsilə etimadın yaradılması üzrə istənilən səylər dondurula və ya ehtiyat tədbiri vəziyyətinə keçirilə bilər.

Regional olaraq, bu hadisənin təsiri ASEAN üçün sistemlidir. İlk növbədə, insident blok daxilində strateji etimadı ciddi şəkildə sarsıdıb. İnformasiya mübadiləsi və təhlükəsizliyin koordinasiyası ilə bağlı onsuz da çox ehtiyatlı davranan ASEAN ölkələri məzmunun sızması və ya daxili siyasi məqsədlər üçün istifadə oluna biləcəyindən narahat olduqları halda, indi yüksək səviyyəli kommunikasiyalarda daha da ehtiyatlı davranacaqlar. ASEAN-dan heç bir rəsmi cavab almadan yüksək səviyyəli bir liderin qeydə alınması və sonra tam şəkildə sərbəst buraxılması bu təşkilatın daxili böhranların öhdəsindən gələ bilmədiyini göstərir. ASEAN-ın ikitərəfli diplomatik böhranları araşdırmaq, müdaxilə etmək və ya vasitəçilik etmək üçün heç bir mexanizmi yoxdur, xüsusən də bu böhranlar ənənəvi silahlı münaqişələr şəklini almadıqda.

Bundan əlavə, bu hadisə həm də bütün regional diplomatik mədəniyyət üçün təhlükəli presedent yaradır: şəxsi münasibətlərin qeydə alınması, redaktə edilməsi, yayılması və siyasi məqsədlər üçün istifadə oluna biləcəyi zaman. Bu, ASEAN diplomatiyasının yazılmamış normalarını pozur, burada dostluq və təmkinlilik təməl sayılır. Bu tendensiya davam edərsə, regional liderlər tədricən bir-birinə inamını itirəcək və bunun əvəzinə daimi gizli gərginlik yaranacaq. Daha da əhəmiyyətlisi, Çin və ya ABŞ kimi regiondan kənarda strateji rəqiblər ASEAN daxilindəki münaqişələri gücləndirmək üçün bu etibar boşluqlarından istifadə edə bilərlər. Hər hansı üzv dövlət özünü təhdid və ya xəyanət hiss edərsə, o, strateji əks çəki kimi xarici güclərə müraciət edə bilər ki, bu da regional xarici siyasətdə qütbləşməyə və ASEAN-ın Asiya-Sakit Okean təhlükəsizlik arxitekturasında neytrallığını ciddi şəkildə zəiflədə bilər.

Son hadisələr Cənub-Şərqi Asiya üçün institusionallaşma və şəffaf strateji diplomatik kanallar etmək zərurəti ilə bağlı həyəcan siqnalıdır. Birincisi, ölkələr liderlər arasında yüksək səviyyəli əlaqələr, o cümlədən məxfilik, səsyazma və ictimai bəyanatlar üçün aydın standartlar yaratmalıdırlar. Rəhbərlər arasında zənglər və ya şəxsi təmaslar Xarici İşlər Nazirliyi tərəfindən əlaqələndirilməli və hesabatlılığın və informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün rəsmi sistem tərəfindən idarə olunmalıdır. İkincisi, ASEAN ölkələri böhranların həlli üçün alətlər kimi arxa kanallardan və ya dostluq əlaqələrindən istifadəni məhdudlaşdıraraq, peşəkar diplomatiyanın rolunu gücləndirməlidir. Fərdi liderlərin tez dəyişə bildiyi bölgədə şəxsi münasibətlərə mərc etmək riskli strategiyadır.

ASEAN da öz əməliyyat modelini yenidən nəzərdən keçirməlidir. Blokdaxili diplomatik böhranlar üçün erkən xəbərdarlıq mexanizmini, eləcə də ikitərəfli təmaslarda yüksək səviyyəli liderlər üçün davranış kodeksini yaratmaq lazımdır. Bu, liderlərin azadlığına nəzarət etmək və ya məhdudlaşdırmaq deyil, fərdi hərəkətlərin ümumi etimadın təməlini sarsıtmamasını təmin etməkdir. Uzunmüddətli perspektivdə güclü ASEAN təhlükəsizlik icması yalnız üzv dövlətlər “şəxsi siyasət” təfəkküründən imtina edib, onu institusional, hesabatlı və şəffaf diplomatiya ilə əvəz etməyə razılaşdıqları halda qurula bilər.скачать dle 12.1