Çin -ABŞ:Çinin limanlar uğrunda Səssiz Savaşının “Kəmər və Yol” silahı

Çin beynəlxalq miqyasda, xüsusən Latın və Cənubi Amerika ölkələrində mümkün qədər çox limana nəzarət etməyə çalışır. Çinin bir çox limanlar və onlarla əlaqəli logistika zəncirləri üzərində nəzarətini təmin etməklə, Çin Amerika şirkətlərinə zərər verə biləcək daşıma haqları, limana giriş və gömrük siyasətləri üçün yeni standartlar təyin edə bilər. Bu iqtisadi təsirlə Çin kiçik ölkələrə öz siyasətlərinə əməl etmələri üçün təzyiq göstərə bilər və ya ticarətin pozulması riski ilə üzləşə bilər. Gərginlik artarsa, Çin gəmiçilik xidmətlərinə çıxışı poza, logistika xidmətlərini ləngidə və ya ABŞ-ın hərbi hərəkətləri ilə bağlı istənilən yerdə kəşfiyyat məlumatları toplaya bilər.

“Vaşinqtonun həyəti” kimi tanınan Cənubi və Latın Amerikası limanlarında Çinin artan nüfuzu Latın Amerikası limanlarına nəzarət etməkdə Çinin ilk və ən bariz məqsədidir. Bu, Latın Amerikasının 700 milyondan çox əhalisi olan Çin üçün nəhəng istehlak bazarını təmsil etdiyini nəzərə alsaq, onun məhsulları və şirkətləri üçün daha çox bazar yaratmaq üçündür. Bundan əlavə, Çin təbii ehtiyatları ən yaxşı qiymətə və Cənubi Amerika limanlarından davamlı mal axını ilə əldə etməyə çalışır. Çin həmçinin 2013-cü ildə başladığı “Bir Kəmər və Yol” Təşəbbüsünün əhatə dairəsini genişləndirməyə, beynəlxalq daşımalarda mühüm mövqe tutan Latın Amerikası ölkələrini də əhatə etməyə çalışır. Çin Cənubi Amerikanın 21-dən çox ölkəsini “Kəmər və Yol” Təşəbbüsünə qoşulmağa və bu ölkələrin əksəriyyətinin limanlarına, xüsusən də Çinlə qarşıdurmada Amerika maraqlarının arxa bağçası sayılan Panama kanalına nəzarəti ələ keçirməyə razı salmağa nail olub.

ABŞ-ın keçmiş prezidenti “Co Bayden” 2021-ci ildə “G7” ölkələrinin liderləri ilə “Daha yaxşı dünyanı bərpa etmək (B3W) təşəbbüsü”nə başlayıb. Bu təşəbbüs, ilk növbədə Cənubi Amerika vasitəsilə Çinin “Bir kəmər və yol” təşəbbüsünə rəqabətqabiliyyətli alternativ kimi aşağı və orta gəlirli ölkələrdə, o cümlədən Latın Amerikası ölkələrində infrastrukturun inkişafı üçün maliyyə ehtiyaclarını ödəmək məqsədi daşıyır.

ABŞ-ın Qlobal Cənubun inkişaf etməkdə olan ölkələrində, xüsusən də Cənubi Amerika vasitəsilə rəqabət qabiliyyətini təmin etmək üçün Çin 12-dən çox Latın Amerikası ölkəsinin qoşulduğu bütün Cənubi Amerikada iqtisadi inkişaf proqramı olan “Kəmər və Yol” Təşəbbüsü vasitəsilə öz təsirini genişləndirdi. Müvafiq olaraq, Çin şirkətləri Kolumbiyanın paytaxtı Boqotada metro və Peruda bu yaxınlarda tikintisi başa çatan Çanqkay limanı kimi böyük layihələri öz üzərinə götürüblər.

Çin ABŞ və onun Qərb müttəfiqləri tərəfindən idarə olunan ənənəvi daşıma kanallarından yan keçmək üçün alternativ marşrutları təmin etməyə çalışır, Pekin isə qlobal ticarətə təsirini artırmağa çalışır. Həqiqətən də, Çinin dəniz logistikasına nəzarəti iqtisadi təsirləri nəzərə almasaq, birbaşa hərbi təsirlərə malik olacaqdır. İstənilən böyük münaqişədə ABŞ ordusu ehtiyaclarının 90%-dən çoxunu daşımaq üçün kommersiya gəmilərinə etibar edə bilər. Buna görə də ABŞ öz donanmasının olmadığını nəzərə alaraq, Çinin asanlıqla istifadə edə biləcəyi zəiflikdən xarici ölkələrin bayraqları altında üzən gəmilərə bel bağlamaq məcburiyyətində qalacaq.

Çinin Cənubi Amerika limanlarına nəzarəti Çin-Amerika rəqabəti və Vaşinqtonun Çinin ənənəvi təsir dairəsində hesab etdiyi Şimal-Şərqi Asiyada təsirini genişləndirmək üçün davam edən səyləri kontekstində baş verir. Buna görə də Çin, qarşı tərəfin ABŞ-a alternativ olaraq Latın Amerikasındakı mövcudluğunu gücləndirməyə çalışır. Bu, Pekinin beynəlxalq mövqelərinə, o cümlədən Çinin öz ərazisinin bir hissəsi hesab etdiyi Tayvanla bağlı mövqeyinə dəstək qazanmaq səylərinə əlavədir. Dünyada yalnız 13 ölkə Tayvanı, o cümlədən yeddi Latın Amerikası ölkəsini rəsmən tanıyır. Buna görə də Çin Latın Amerikası regionunda öz təsirini geniş şəkildə genişləndirməyə çalışır.

ABŞ-ın prezident Donald Tramp dövründə Çinlə ticarət müharibəsini gücləndirərək Çinin təsirini məhdudlaşdırmaq cəhdi həm də ABŞ-ın uzun müddətdir birbaşa təsir dairəsi hesab etdiyi Latın Amerikasında Çin təsirini məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Bu, Çinin digər ölkələrlə yanaşı, Braziliya, Kolumbiya, Argentina və Panama da daxil olmaqla, region ölkələri ilə əməkdaşlığı və investisiyalarının artdığı bir vaxta təsadüf edir. Meksika və Kolumbiya Cənubi Amerikada Vaşinqtonun əsas müttəfiqləri olsa da, Latın Amerikası ölkələrini Tramp və Çin arasında maksimum rəqabətə giriş qapısı edir.

Dəniz ticarətinə gəlincə, Çin 5500-dən çox okean ticarət gəmisinə sahibdir, ABŞ isə cəmi 80 gəmiyə sahibdir. Çinin gəmiqayırma sektorunun böyük gücü bu sektorda Amerikanı cırtdan edir, Çin sektorunun tutumu ABŞ-ın gəmiqayırma qabiliyyətindən 232 dəfə çoxdur. Çin dünya üzrə 100-dən çox limana sərmayə qoysa da, ABŞ bütün dünyada yalnız bir neçə strateji limana sahibdir. Hətta ABŞ-ın özündə belə, xarici qurumlar Amerika limanlarının böyük əksəriyyətinə nəzarət edir. Birləşmiş Ştatlar tədarük zəncirlərinin nizamını qorumaq üçün böyük dərəcədə xarici müttəfiqlər və operatorlardan ibarət mürəkkəb şəbəkəyə güvənir, bəziləri dostdur, bəziləri isə deyil, Çin öz xeyrinə istifadə etməyə çalışır.

Çinin getdikcə artan çoxsaylı xarici limanları əldə etməsi ABŞ-da görünməmiş narahatlıqlar yaradır. Pekin dünyanın 129-dan çox limanına sərmayə qoyub, onların əksəriyyəti Cənubi Amerika ölkələri də daxil olmaqla Qlobal Cənubda yerləşir. Çin Latın Amerikasındakı bu limanların 17-nin əksəriyyətinə sahibdir. ABŞ Müdafiə Nazirliyinin Çin gəmiçilik şirkəti COSCO-nu ABŞ Milli Təhlükəsizlik Siyahısına daxil etmək qərarı Çinin qlobal miqyasda və Cənubi Amerika ölkələrində dəniz logistikasına nəzarət etmək qabiliyyətinin artması ilə bağlı artan narahatlığı əks etdirir.

Çinin limanlara nəzarəti Pekinə digər ölkələrdə, xüsusən də Cənubi Amerikada (Vaşinqtonun həyətində) iqtisadi zonalar yaratmağa imkan verir. Çin nəhəng şirkətləri vasitəsilə qlobal limanları və Cənubi Amerikadakı limanları əldə etmək üçün oynayır və bunun üçün əhəmiyyətli imkanlar əldə edir ki, bu limanların çinli sahiblərinə və operatorlarına mallara və məhsullara imtiyazlı giriş imkanı verilir. Qərb qorxur ki, bu, Çinə müəyyən malların tədarükünü dayandırmağa və hətta digər siyasət və ya iqtisadiyyatlara təsir göstərməyə imkan verəcək. Bu Çin strategiyasının digər əsas sürücüsü Çinin texnoloji super güc kimi yüksəlişini təmin etmək üçün lazım olan minerallardır. Pekin liman sərmayələrini bu həyati resursların yerləşdiyi bölgələrə yönəldib. Məsələn, Çin, xüsusilə Çili, Peru və Meksikadan mis filizinin dünyanın ən böyük idxalçısıdır. O, həmçinin Cənubi Amerikada xüsusilə Çili və Argentinadan dünyanın ən böyük litium karbonat idxalçılarından biridir. Çinin Afrikadakı liman müqavilələri nadir torpaqlara çıxışı təmin edir. Bundan əlavə, Latın Amerikası limanlarından istifadə Çinə Avropa və ABŞ ilə ticarət gərginliklərini, xüsusən də Trampın Çin mallarına tətbiq etdiyi şikəst ABŞ tariflərini idarə etməyə kömək edir.

17 aprel 2024-cü il tarixində ABŞ-ın 5 milli həmkarlar ittifaqı tərəfindən verilən petisiya əsasında ABŞ Ticarət Nümayəndəliyi Ofisi Çinin qlobal dənizçilik, logistika və gəmiqayırma sektorlarına hakim olmağa yönəlmiş hərəkətləri, siyasətləri və təcrübələri ilə bağlı geniş araşdırmaya başladı. Sonrakı hesabat və qərarda “USTR” Ofisi belə nəticəyə gəldi ki, Çinin hərəkətləri, siyasətləri və təcrübələri ABŞ Ticarət Aktının 301-ci Bölməsinə əsasən məsuliyyət daşıyır, çünki onlar əsassızdır və ABŞ ticarətinə yük və ya məhdudiyyətlər qoyur.

Çinin Cənubi Amerikadakı strateji limanlara nəzarəti “Böyük Qida Müharibəsində” öz təsirini gücləndirmək üçün hərtərəfli strategiyanın bir hissəsidir və bu sahədə ənənəvi Qərb hökmranlığına təsir göstərir. Çinin Cənubi Amerika limanlarına nəzarətinin ən görkəmli cəhəti kommunikasiya və ticarət baxımından əsas coğrafi roluna görə “Cənubi Amerikaya giriş qapısı” adlandırılan Panama Kanalıdır. O, qlobal ticarət üçün mühüm arteriya və beynəlxalq geosiyasətdə əsas nöqtədir. Buna görə də Çin şirkətləri Panama kanalının infrastrukturunda və ona bitişik olan bütün limanlarda güclü mövqe nümayiş etdiriblər. Panama kanalında daimi olaraq mövcud olan ən görkəmli Çin şirkəti Honq-Konqda yerləşən CK Hutchison Holdings-in törəmə şirkəti olan Hutchison Ports-dur. Bu şirkət Çinin hər tərəfdən Cənubi Amerika limanlarına nəzarətini təmin edərək, Panama Kanalının Sakit və Atlantik tərəflərində iki mühüm terminalda daimi mövcudluğunu və investisiyalarını saxlayır. Çinin dövlət gəmiçilik nəhəngi COSCO, Perunun nəhəng Chancay dərin dəniz limanının 60%-ni 4 milyard dollardan çox qiymətə alıb. Razılaşma Çin Prezidenti Xi Jinping-in 2024-cü ilin noyabrında Braziliyanın Rio-de-Janeyro şəhərinə səfəri zamanı elan edilib və o, limanın açılışı üçün Peru prezidenti “Dina Boluarte” ilə görüşüb. Çin üçün Perudakı Chancay Limanı Layihəsi onun ümumi Dəniz İpək Yolu vizyonunun bir hissəsidir ki, bu da Çinin istehsal mərkəzlərini dünya üzrə ticarət tərəfdaşları ilə daha yaxşı birləşdirəcək.

Panama Kanalı qlobal təchizat zəncirlərində mühüm rol oynayır, konteyner gəmilərinin Cənubi Amerika ətrafında həftələrlə səyahətinə qənaət edir və onu çinlilər üçün əsas hədəfə çevirir. Panama Kanalı ABŞ-ın uzun müddətdir strateji rəqibi Çin qarşısında təmin etməyə çalışdığı əsas iqtisadi və hərbi sərvətdir. Panama kanalına nəzarət onun çinli rəqibinin əlinə keçərsə, bu, Amerika iqtisadiyyatına ciddi ziyan vura bilər, çünki Vaşinqton Pekinin Panama kanalından beynəlxalq ticarəti pozmaq üçün istifadə edəcəyindən və Amerika hərbi gəmilərinin kanaldan keçməsini məhdudlaşdırmaqla Amerika hərbi səylərinə mane olacağından ehtiyat edir.

2025-ci il aprelin əvvəlində ABŞ-ın müdafiə naziri Pit Heqsetin Panama səfəri zamanı o, ABŞ-ın “kommunist Çinə və ya hər hansı digər ölkəyə kanalın istismarını və ya təhlükəsizliyini təhdid etməsinə icazə verməyəcəyini” bildirdi. Bu bəyanatlara cavab olaraq, Çinin Panamadakı səfirliyi rəsmi bəyanatda ABŞ hökumətinə hücum edərək, Birləşmiş Ştatların öz maraqlarına xidmət etmək üçün şantajdan istifadə etdiyini və Panama kiminlə ticarət etdiyini "Panamanın suveren qərarıdır və Birləşmiş Ştatların müdaxilə etmək hüququ yoxdur" dedi.

ABŞ Çinin ən böyük alıcısı olduğu Venesueladan neft alan ölkələrə ikinci dərəcəli tariflər tətbiq edib. Amerikanın “BlackRock” firmasının başçılıq etdiyi investorlar qrupu Honq-Konqda yerləşən Çin firması CK Hutchison Holdings tərəfindən idarə olunan Panama kanalının hər iki ucunda bir qrup liman alacağını açıqladı, Pekin isə Panamadakı limanların ABŞ-a satışını təxirə salmağa çalışdı. Honq-Konqda yerləşən Çin firması CK Hutchison ilə Amerika investisiya nəhəngi BlackRock-un başçılıq etdiyi ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi koalisiya arasında müvafiq olaraq Paloa və Paloa və Karib hövzəsinin Panama kanalının girişlərində yerləşən Paloa və Cristobal limanları kimi əsas obyektləri əhatə edən razılaşma üzərində gərginləşən geosiyasi döyüş gedir. Bu limanlar ABŞ prezidenti Donald Trampın Panama ilə bağlı tənqidinin mərkəzində olub, onun qızışdırıcı ritorikasının mövzusu olub və ABŞ-ın oradakı maraqları qarşısında Çinin Panama kanalına tam nəzarət etdiyini iddia edib.

Çinin artan təhlükəsizlik mövcudluğu “Xalq Qurtuluş Ordusu” (XQ) qoşunlarının Haitidə BMT-nin sülhməramlı missiyasında iştirakında, onun xəstəxana gəmisini bir neçə dəfə Cənubi Amerika ölkələrindəki limanlara yerləşdirməsində, Çin hərbi gəmilərinin birgə təlimlər üçün müntəzəm göndərilməsi, təlim kurslarında iştirak, Çin və Cənubi Amerika ölkələrinin polis idarələri və hərbi ofislərinin mübadiləsində də özünü göstərir. Çin Cənubi Amerikanın bir sıra ölkələrində yerli hüquq-mühafizə orqanlarını da hərbi təchizatla təmin edib. Məsələn, o, Boliviya polisini iğtişaşlara nəzarət avadanlığı və hərbi maşınlarla təmin edib, Qayana və Trinidad polis qüvvələrinə nəqliyyat avadanlığı və motosikletlər bağışlayıb.

Yuxarıdakı təhlilə əsasən , biz başa düşürük ki, Çinin iqtisadi yüksəlişini və beynəlxalq limanlar üzərində, xüsusən də Latın və Cənubi Amerikada nəzarətini dayandırmaq ABŞ Prezidenti Donald Trampın ilk dövründən bəri Vaşinqtonda əsas siyasi məqsəd olub. Bununla belə, Tramp və onun administrasiyası Çin hökumətinin böyük subsidiyaları ilə dəstəklənən gəmiqayırma sahəsində Çin hökmranlığını aradan qaldırmaq üçün heç bir əhəmiyyətli təklif irəli sürməyib. Həqiqətən də, ABŞ-ın beş həmkarlar ittifaqı Co Bayden administrasiyası dövründə bu məsələni qaldırmışdı. Bu məqsədlə, bu məsələnin araşdırılması ilə məşğul olan ABŞ Ticarət Nümayəndəliyinin Ofisi 2025-ci ilin yanvarında ABŞ limanına yanaşan hər bir Çin istehsalı olan gəmi üçün 1,5 milyon dollar tarif təklif etdi. ABŞ prezidentinə tabe olan bu dairə bu tariflərin ədalətli olduğunu müdafiə edərək, Çinin gəmiqayırma sahəsindən əldə etdiyi ədalətsiz üstünlüklərə qarşı durmaq, ABŞ ticarətini məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıyır. Bu məqsədlə Tramp administrasiyası Çin gəmilərinin ABŞ limanlarında dayanmasını həddindən artıq bahalaşdırmağa çalışır. Lakin həyata keçirilərsə, Trampın Çinə və dünyanın bir çox ölkəsinə tətbiq etdiyi cəza tarifləri və digər proteksionist tədbirləri nəzərə alsaq, bu, Amerika iqtisadiyyatının özü və qlobal ticarət üçün dəhşətli nəticələrə səbəb olacaq.скачать dle 12.1