Tramp Administrasiyasının NATO-ya yeni yanaşması və Haaqa sammitinin perspektivi

Donald Trampın ABŞ-ın prezidentlik ofisinə qayıdışı NATO-nun birliyi və ümumi strateji məqsədi ilə bağlı məsələləri yenidən gündəmə gətirib. Əvvəlki administrasiyaların müttəfiqlərin birliyi və ümumi müdafiəyə verdiyi vurğudan geri çəkilərək, Tramp bir daha maliyyə məsuliyyəti məsələlərini diqqət mərkəzində saxladı, NATO müttəfiqlərini iqtisadi öhdəlikləri yerinə yetirməyə sövq etdi və ya Amerikanın iştirak riskini azaltdı. Bu əməliyyat oriyentasiyası alyansda daxili gərginliyi təzələdi və kollektiv müdafiənin ən əsas prinsipinə meydan oxudu. Qarşıdan gələn Haaqa Sammitindən əvvəl (24-26 iyun 2025-ci il) üzv dövlətlər təkcə Amerikanın bu yanaşması ilə məşğul olmağa deyil, həm də Rusiyanın Ukraynadakı amansız davranışı nəticəsində yaranan sürətlə pisləşən təhlükəsizlik vəziyyəti ilə qarşılaşmağa hazırlaşacaqlar.

Prezident Tramp ilk müddətdən indiki ofisində olduğu vaxta qədər davamlı olaraq NATO müttəfiqlərini çox aşağı müdafiə sərmayəsinə görə günahlandırır ki, bu da onları müdafiə üçün ABŞ-dan çox asılı edir. Onun bütün üzvlərin 2014-cü il Uels Sammiti bəyannaməsində qeyd olunduğu kimi, hərbi xərclər üçün ÜDM-in 2%-lik meyarına çatması və ya ondan kənara çıxması ilə bağlı təkidli tələbi bu vaxt NATO gündəliyinin əsas hissəsi olaraq qalır. 2018-ci il Brüssel Sammitində ictimai qınaqlar xüsusilə transatlantik əlaqələr üçün narahatedici idi, əsas təsir hədəfə çata bilmədiyi Almaniya və Kanadada hiss olunurdu.

Tramp administrasiyası NATO ilə çoxpartiyalı təhlükəsizlik təşkilatı deyil, biznes kimi davranmağı seçdi və qiymətləndirmənin əsas meyarı həllin nə qədər ucuz olmasıdır. 2017-ci ildə açıqlanan ABŞ-ın yeni Milli Təhlükəsizlik Strategiyası, ABŞ-ın ümumi təhlükəsizliyin ən vacib qoruyucuları deyil, ilk növbədə ABŞ-ın milli maraqları üçün mühüm rol oynayan müttəfiqlərinin olması fikri ilə üst-üstə düşür. Müqayisə Avropa dövlətlərini potensial strateji bərpa və uzunmüddətli çevikliklərini qiymətləndirməyə başladı. Avropanın şərq cinahından olan üzv dövlətlər, yəni Baltikyanı ölkələr, Rumıniya və Polşa ABŞ-ın öz öhdəliyində möhkəm olmaması nəticəsində həm siyasi, həm də strateji tapmaca ilə üz-üzədir. Bu dövlətlər hələ də ABŞ-ın çəkindirmə qabiliyyətinə inamından çox asılıdır. Əgər aydın təminatlar olmasaydı, onların müdafiə strategiyaları daha müstəqil olanlara dəyişdiriləcəkdi ki, bu da Trampın tələb etdiyi, lakin NATO-nun bir hissəsi olmayan formalarda yükün daşınması demək olardı.

Haaqa Sammiti hazırkı geosiyasət çoxlu qeyri-müəyyənlik mərhələsini keçdiyi bir vaxtda təşkil olunur. Ukraynadakı məsələlər, məsələn, dördüncü ilə girən müharibə və maliyyə ədaləti və uzunmüddətli yükün bölüşdürülməsi mövzusunda NATO-nun şəxsiyyətlərarası debatları sammitin ən çox müzakirə edəcəyi məsələlərdir. Ən çox gözlənilən müzakirə mövzuları alyansın Ukraynaya hərbi dəstəyi, kiber və hibrid müdafiəni inkişaf etdirmək imkanları, yeni qlobal güc rəqabətinə uyğunlaşma və alyans daxilində birliyin bərpasıdır.

Tramp administrasiyasının rəsmiləri davamlı olaraq maddi dəstək verəcəklərini bildirərək Ukrayna ilə həmrəyliklərini nümayiş etdirsələr də, onların yanaşması görünən töhfələr və investisiyanın qaytarılması üzərində dayanır. Haaqadakı müzakirələrin mövzusu, çox güman ki, hərbi yardımı dəyişdirmək və daha möhkəm etmək üçün bir yol tapmaq və Ukraynanın Qərb müdafiə çərçivələrinə uzunmüddətli inteqrasiyasının başlanğıcı, habelə NATO-nun şərq cinahı boyunca çəkindirici mövqenin gücləndirilməsi olacaq. Bu münasibət artıq NATO qərarlarının qəbulunun daxili dinamikasını dəyişməyə başlayıb. Üzv dövlətlər belə bir vəziyyətdə öz variantlarını sınayır, bəziləri daha güclü Aİ müdafiə zəmanətləri və ya ikitərəfli tərəfdaşlıq axtarır, digərləri isə xərclərini artırmaqla və ya ABŞ podratçılardan daha çox müdafiə əldə etməklə Vaşinqtonun rəğbətini qazanmaq ifrata varır. Təzyiq xərcləmələrdə qısamüddətli qazanclar verə bilər, lakin etimadı azaltmaqla və əlaqələndirilmiş çəkindirmə strategiyaları üçün zəruri olan birliyi zəiflətməklə uzunmüddətli perspektivdə korroziyaya səbəb ola bilər.

NATO daxilində Prezident Tramp üzv ölkələrin müdafiə xərclərini artırmağa çağıraraq, müttəfiqlərinin maliyyə öhdəliklərini yerinə yetirmədiyi təqdirdə Amerikanın alyansdan çıxa biləcəyi ilə hədələyib. Bu yaxınlarda o, bəyanat verdi ki, əgər üzvlər “hesablarını ödəməsələr”, NATO-dan “mütləq” çıxacaqlar. Bu mövqe Avropa dövlətlərinin müdafiə büdcələrini sürətlə nəzərdən keçirməsinə səbəb oldu və Aİ-yə üzv dövlətlər arasında strateji muxtariyyət üçün artan təkanlara səbəb oldu. Bu cür hallar sammitin kommünikeləri, yekun bəyannamələrin mətni ilə bağlı fikir ayrılıqlarına səbəb ola bilər, hətta həmin əsas maddələri bir daha 5-ci maddə kimi təsdiqləsək belə. Konsensusa nail olmaq çətin olarsa, zirvə fikir ayrılıqları festivalına bənzəyir və ondan düşmənlər yararlana bilər. Bundan əlavə, qlobal təhdidlərə, məsələn, Çinə və ya Hind-Sakit okean regionunda baş verən hadisələrə münasibətdə fikir ayrılığı NATO-nun strateji təkamülünü əngəlləyə və maraqların toqquşmalarının yaranacağı bölgələrdə onun iştirakına mane ola bilər.

Sammit həm də qitənin görünən liderliyinin bəzi Avropa İttifaqı üzvlərinə verildiyi əsas Avropa təşəbbüs mərhələsi ola bilər. Hollandiya və Almaniya kimi dövlətlər daha güclü siyasi öhdəliklər, Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələri isə Rusiyanın hərbi eskalasiyasına cavab olaraq daha yaxşı təhlükəsizlik zəmanətləri və daha qətiyyətli addımlar tələb edəcəklərini gözləyirlər.

Prezident Trampın NATO siyasəti alyans daxilində mübahisəli, lakin üstünlük təşkil edən sual xəttini yenidən gündəmə gətirir: kim ödəyir və kim faydalanır? Yükün bölüşdürülməsinə bu vurğu milli müdafiə xərclərində çoxdan ehtiyac duyulan dəyişiklikləri katalizləsə də, NATO-nun mövcud olduğu siyasi bazanı sarsıtmaq riskini də daşıyır. Haaqa Sammiti bu gərginlikləri barışdırmalı və daha möhkəm və vahid transatlantik təhlükəsizlik mövqeyi üçün zəmin yaratmalıdır. İrəliyə baxaraq, NATO həm fiskal şəffaflıq mexanizmlərini, həm də kollektiv strateji istiqaməti gücləndirməlidir. NATO ədalətli töhfələrlə təhlükəsizliyin təkcə büdcə məsələsi olmadığını başa düşmək məcburiyyətindədir. Siyasi həmrəylik, institusional etimad və etibarlı liderlik çəkindirmə üçün texniki vasitələr qədər vacibdir. Hər şeydən əvvəl, sammit Ukraynadakı müharibənin növbəti mərhələsi üçün aydın baxış təqdim etməlidir. Müharibə davam edir və Rusiya qüvvələri əməliyyatları gücləndirir, NATO qeyri-müəyyənliyə dözə bilməz. Ukrayna üçün logistika, infrastruktur və müdafiə inteqrasiyası daxil olmaqla, uzunmüddətli dəstəyin qısa, kollektiv planı Avropa təhlükəsizliyinin qorunması üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edəcək.

Nəhayət, üzv dövlətlər Haaqa Sammitindən NATO-nun əsas rolunu təsdiqləmək üçün fürsət kimi istifadə etməlidirlər: təkcə müdafiə ittifaqı kimi deyil, həm də sülhə, demokratiyaya və qanunun aliliyinə sadiq siyasi birlik kimi. Yalnız təhlükəsizliyin həm maddi, həm də mənəvi ölçülərini əhatə etməklə NATO növbəti onilliyin çağırışlarına uyğunlaşa bilər.скачать dle 12.1