Varşava Müqaviləsi Beynəlxalq Rejim Nəzəriyyəsinin Obyektivində Retrospektiv

J.Cəlilabadlı
_______________________________
Vaxtilə nəhəng Sovet İttifaqının rəhbərlik etdiyi Varşava Müqaviləsi rejimi 1955-ci ildə NATO-ya “rəqib” kimi formalaşmışdı. NATO-ya qarşı heç vaxt genişmiqyaslı müharibə aparmasa da, Varşava Müqaviləsi Sovet İttifaqının Qərbə gücünü açıq şəkildə göstərdi. Çexoslovakiyanın işğalı Şərq-Qərb münasibətlərini gərginləşdirərək Soyuq Müharibə dövründə əhəmiyyətli bir iz buraxdı. O, həmçinin Sovet İttifaqının Şərqi Avropa üzərində nəzarətini saxlamaq üçün hərbi gücdən istifadə etməyə hazır olduğunu nümayiş etdirdi. Varşava Müqaviləsi Şərqi Avropada Sovet hökmranlığını nümayiş etdirdi və bu, rejimin Sovet İttifaqının güclü təsirinə məruz qaldığını göstərirdi. Deməli, onun yaranması və sonda süqutu Sovet İttifaqının yüksəlişi və süqutu ilə sıx bağlıdır.

Müharibədən sonrakı Avropa Birləşmiş Ştatlar və Sovet İttifaqı arasında gərginliyin yüksəldiyini gördü və iqtisadiyyat və təhlükəsizlikdən tutmuş siyasətə qədər müxtəlif rəqabət formaları ilə nəticələndi. Bu iki nəhəng daim bir-birindən üstün olmağa çalışırdı. Diqqətçəkən nümunələrdən biri ABŞ və onun müttəfiqləri tərəfindən Şimali Atlantika Müqaviləsi Təşkilatının (NATO) yaradılmasıdır. NATO 1949-cu ildə əsas məqsədi təhlükəsizliyi təmin etmək və üzvləri arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirmək məqsədi ilə yaradılmışdır (NATO, 2024). Altı il sonra formalaşdırılan və Sovetlər tərəfindən idarə olunan Varşava Müqaviləsi Şərqi Almaniya, Polşa, Çexoslovakiya, Rumıniya, Albaniya, Macarıstan və Bolqarıstan kimi Şərqi Avropa ölkələrini əhatə edən NATO-nun Avropaya təsirini məhdudlaşdırmaq məqsədi daşıyırdı.

1955-ci ildə Qərbi Almaniyanın NATO-ya inteqrasiyası Şərqi Avropa və Sovet İttifaqı üçün potensial təhlükəsizlik təhlükəsi kimi qiymətləndirildi. Varşava Müqaviləsi həmçinin Sovet İttifaqının Şərqi Avropa üzərində hökmranlığını möhkəmləndirməyə xidmət edirdi. İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Sovet İttifaqı bu ölkələrdə əhəmiyyətli nüfuz qazandı və Pakt Sovet rəhbərliyi altında hərbi ittifaq yaratmaqla bunu möhkəmləndirdi. Başlanğıcda o, Sovet İttifaqının hakimiyyət aləti hesab olunurdu, üzvlərinin qərar qəbul etmə prosesində heç bir təsiri yoxdur. Bununla belə, 1960-cı illərə qədər Varşava Müqaviləsi Qərbin rəhbərlik etdiyi NATO-ya bənzər çoxtərəfli ittifaqa çevrildi, baxmayaraq ki, Sovet İttifaqı hələ də böyük təsirə malik idi (Crump, 2015).

Varşava Müqaviləsi Sovet Soyuq Müharibə strategiyalarında mühüm rol oynadı. Varşava Müqaviləsi daxilində silahlı qüvvələr Sovet İttifaqı tərəfindən tez-tez öz gündəliyini davam etdirmək üçün istifadə olunurdu və bu, Sovet hərbi və siyasi təsirinin əhəmiyyətli olduğu Paktın dominant güc dinamikasını vurğulayırdı. Pakt daxilində daxili dinamika üzv dövlətlər arasında uyğunluğun müxtəlif səviyyələri ilə xarakterizə olunurdu. Polşa və Rumıniya bəzən Sovet direktivlərinə qarşı çıxırdılar, lakin onların fikir ayrılığı adətən uyğunluğu təmin etmək üçün məcburedici tədbirlərlə qarşılanırdı.

Sovet İttifaqı Varşava Müqaviləsi üzərində ciddi nəzarəti saxlayır, ondan fərqli fikirləri yatırmaq və hegemonluğunu saxlamaq üçün istifadə edirdi. 1968-ci ildə Çexoslovakiyada üsyanı yatırmaq üçün hərbi gücdən istifadə edilməsi diqqətəlayiq nümunədir. Çexoslovakiya lider Aleksandr Dubçekin rəhbərliyi altında liberal islahatlar həyata keçirməyə cəhd edəndə Sovet İttifaqı bu dəyişiklikləri Şərqi Avropa üzərində nəzarəti üçün təhlükə hesab edirdi. Buna cavab olaraq, 1968-ci il avqustun 20-dən 21-nə keçən gecə Sovet İttifaqı Varşava Müqaviləsi Təşkilatının digər üzvləri ilə birlikdə (Rumıniya istisna olmaqla) 200.000-dən çox əsgər və 2.000 tankla Çexoslovakiyanı işğal etdi. Bu işğal islahat hərəkatını təsirli şəkildə darmadağın etdi və Sovet İttifaqının öz peyk dövlətləri üzərində ciddi nəzarəti saxlamaq əzmini gücləndirdi. Bu hadisə Sovet İttifaqının təsir dairəsini və onun təsir dairəsini qorumaq üçün nə qədər çalışacağını nümayiş etdirdi və bununla da Soyuq Müharibə dövründə Şərq və Qərb blokları arasında gərginliyi daha da artırdı (Williams et al., 2012).

Sovet İttifaqının Varşava Müqaviləsindəki təsiri Soyuq Müharibə dövründə də davam etdi. Lakin Soyuq Müharibənin sonrakı mərhələlərində Sovet İttifaqı iqtisadi çətinliklərə görə əhəmiyyətli dərəcədə tənəzzül yaşadı. Bu, ingilis dilindən tərcümədə açıqlıq və yenidənqurma mənasını verən Qlasnost və Perestroyka kimi bir neçə siyasətin tətbiqinə gətirib çıxardı. Glasnost media üzərində dövlət senzurasını yumşaltmaqla şəffaflığı artırmaq və söz azadlığını təşviq etmək məqsədi daşıyırdı. Yenidənqurma sovet iqtisadiyyatını və siyasi sistemini dəyişdirməyə yönəlmiş daha geniş siyasət idi. Buraya qiymət tənzimləmələrinin yumşaldılması, sahibkarlıq fəaliyyətinin təşviqi və məhdudlaşdırılmış özəl müəssisələrə icazə verilməsi kimi bazar yönümlü tədbirlərin həyata keçirilməsi daxildir (Mason, 1988).

Bu siyasətlər Sovet İttifaqında islahatlar aparmaq və onun regionda nüfuzunu bərpa etmək məqsədi daşıyırdı. Bununla belə, onlar Şərqi Avropa ölkələrində daha çox liberallaşmanın tərəfdarı olan inqilablar dalğasının səbəb olduğu Sovet İttifaqının dağılmasına gətirib çıxardı. 1989-cu ildə Şərqi Avropa ölkələrində Qərbin təşviq etdiyi inqilablar kommunist sistemlərinin süqutuna səbəb oldu. 1980-ci illərin sonunda Sovet İttifaqı Varşava Müqaviləsi daxilində hegemon təsirini itirdi, nəticədə 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılması və sonradan Qərblə birləşən bir çox Şərqi Avropa ölkələrinin müstəqilliyi ilə birlikdə dağıldı (Sarotte, 2014) .

Varşava Müqaviləsi beynəlxalq rejim nəzəriyyəsini gücə əsaslanan yanaşma kimi nümunə göstərir. Güc əsaslı yanaşma beynəlxalq rejimlər nəzəriyyəsində üç əsas yanaşmadan biridir. Beynəlxalq rejimə güc əsaslı yanaşmanın əsas mahiyyəti rejim daxilində hegemonluğun roludur. Hakimiyyətə əsaslanan yanaşmanın bir neçə əsas arqumenti ondan ibarətdir ki, rejimlər daha çox güc resursuna malik olan aktyorlar tərəfindən qurulur və saxlanılır və hakimiyyət üzvləri arasında daha bərabər paylanan rejimlər güc və ya effektivlikdə azalma yaşayır (Hasenclever et al., 2000). Varşava Müqaviləsi timsalında bu rejim dominant güclər tərəfindən dəstəklənir və Sovet hegemonluğu altında fəaliyyət göstərirdi. Paktın sabitliyi və ahəngdarlığı birbaşa Sovet hakimiyyəti ilə bağlı idi. Sovet İttifaqı güclü olanda o, tələblərə əməl edə və rejimi qoruya bilərdi. Lakin Sovet İttifaqı zəiflədikcə rejimin əsasları dağıldı. Varşava Müqaviləsi Təşkilatının dağılması hegemon gücün tənəzzülünün beynəlxalq rejimin dağılmasına necə gətirib çıxardığını göstərir. Sovet İttifaqının öz hökmranlığını qoruyub saxlaya bilməməsi rejimin dağılması ilə nəticələndi və bu, beynəlxalq münasibətlərdə güc dinamikasının mərkəzi olduğunu vurğuladı.

Varşava Müqaviləsi Təşkilatının mövcudluğu Sovet İttifaqının yaranmasından süqutuna qədər onun təsiri ilə müəyyən edilmişdir. Bu mövzunun tarixi beynəlxalq ittifaqların xüsusiyyətləri və hegemon gücün əhəmiyyəti haqqında dəyərli fikirlər verir. Varşava Müqaviləsi beynəlxalq rejim nəzəriyyəsindən istifadə edərək təhlil etmək müasir geosiyasi ittifaqlar və güc strukturları haqqında fikirlər təklif edir. Qlobal dəyişikliklər və güc dinamikasında dəyişikliklər dövründə Varşava Müqaviləsi Təşkilatının tarixi əhəmiyyəti nüfuzlu güclərin beynəlxalq sistemləri necə dəstəkləyə və ya sarsıda biləcəyini xatırladır.скачать dle 12.1