Beynəlxalq əməkdaşlıqda normalar: Paris sazişinə baxış

A. Baykal
________________________
Beynəlxalq əməkdaşlıq iqlim dəyişikliyi, iqtisadi sabitlik və təhlükəsizlik təhdidləri kimi qlobal problemlərin həllində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətlər arasında uyğun davranışla bağlı ortaq gözləntilər kimi müəyyən edilən normalar bu əməkdaşlığın asanlaşdırılmasında həlledici rol oynayır. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının İqlim Dəyişikliyi üzrə Çərçivə Konvensiyası (UNFCCC) çərçivəsində mühüm saziş olan Paris Sazişi normaların beynəlxalq əməkdaşlığa necə təsir etdiyini anlamaq üçün nümunəvi nümunə kimi xidmət edir. Beynəlxalq münasibətlərdəki normalar dövlətlər arasında proqnozlaşdırıla bilənliyi və etimadı gücləndirən davranış çərçivəsini təmin edir. Bu normalar dövlətlərin zamanla razılaşdıqları kollektiv dəyərlər, prinsiplər və təcrübələrdən yaranır. Onlar qeyri-müəyyənlikləri azalda və əməkdaşlığı gücləndirə bilən davranış standartları yaratmaqla beynəlxalq məsələləri idarə etməyə kömək edirlər. 2015-ci ilin dekabrında qəbul edilmiş Paris Sazişi qlobal iqlim idarəçiliyində mühüm mərhələni təmsil edir. O, temperatur artımını 1,5 dərəcə Selsi ilə məhdudlaşdırmaq səyləri ilə qlobal istiləşməni sənayedən əvvəlki səviyyələrdən 2 dərəcə aşağı səviyyədə məhdudlaşdırmağı hədəfləyir. Saziş həm inkişaf etmiş, həm də inkişaf etməkdə olan ölkələri cəlb etməklə, emissiyaların azaldılması üzrə məcburi hədəflərdən daha çox könüllü, milli olaraq müəyyən edilmiş töhfələri (MDM) vurğulamaqla Kioto Protokolundan bir keçidi qeyd edir.

Paris sazişini təmsil edən normalar

Ətraf mühitin mühafizəsi məsuliyyəti Paris Sazişinin əsasını təşkil edən ən kritik normalardan biridir, ümumi ekoloji məsuliyyət hissidir. Bu norma qlobal iqlim dəyişikliyinin kollektiv fəaliyyət tələb edən aktual problem kimi tanınmasını əks etdirir. Paris Sazişi dövlətləri iqlim dəyişikliyinə öz töhfələrinə sahib çıxmağa və onun təsirlərini yumşaltmaq öhdəliyinə sövq etməklə bu normaya əsaslanır. İqlim danışıqlarında təməl norma kimi əlavə edilən Ümumi, lakin Fərqli Məsuliyyətlər (CBDR) prinsipi inkişaf etmiş və inkişaf etməkdə olan ölkələrin müxtəlif imkanlarını və məsuliyyətlərini tanıyır. Paris Sazişi bu normanı təcəssüm etdirir ki, dövlətlərə milli şəraitə əsaslanaraq öz MDM-lərini təyin etsinlər, eyni zamanda kollektiv qlobal məqsədlərə sadiq qalsınlar. Bu çeviklik daha geniş iştirak və əməkdaşlığa təkan verir. Bundan əlavə, şəffaflıq və hesabatlılıq dövlətlər arasında etimadı və əməkdaşlığı gücləndirən mühüm normalar qoyur. Paris Sazişi bu normaları şəffaflıq çərçivəsi vasitəsilə özündə birləşdirir və bu, ölkələrdən öz emissiyaları və MDM-lərə doğru irəliləyiş haqqında müntəzəm hesabat verməyi tələb edir. Bu mexanizm ölkələri öz öhdəliklərinə əməl etməyə həvəsləndirir və qarşılıqlı hesabatlılıq mədəniyyətini inkişaf etdirərək həmyaşıdları nəzərdən keçirməyə imkan verir.

Normlar əməkdaşlığı necə qoruyur

Normların yaradılması Paris Sazişi kimi razılaşmaların əldə olunmasını asanlaşdırmaqla yanaşı, həm də əməkdaşlığın zamanla davam etməsini təmin edir. Formal icra tədbirləri olmadıqda belə, onlar dövlətin davranışına təsir edən məsuliyyət hissi və gözlənti yaradır. Bu, dövlətlər tərəfindən normaların daxililəşdirilməsi prosesi vasitəsilə həyata keçirilə bilər. Dövlətlərin normaları mənimsəməsi və öz daxili siyasət və təcrübələrinə daxil etməsi prosesi zamanla baş verir. Məsələn, ekoloji məsuliyyət gözləntiləri çox sayda ölkəni iddialı hesab edilən iqlim siyasətini həyata keçirməyə və bərpa olunan enerjiyə sərmayə qoymağa sövq etdi. Hökumətlərin ilkin razılaşmadan kənarda iqlim fəaliyyətinə üstünlük verməsi faktını nəzərə alaraq, bu daxililəşdirmə uzunmüddətli əməkdaşlığı daha effektiv şəkildə davam etdirməyə kömək edir.

Nəticə etibarilə, normalar dövlətlərin digər dövlətlərlə ümumi olan gözləntilərə əməl etmək üçün təzyiq göstərdiyi sosial kontekst yaradır. Paris Sazişi çərçivəsində dövlətlər öz reputasiyalarını qorumaq və öz həmyaşıdlarının fəaliyyətlərinə uyğunlaşdırmaq üçün Milli Müəyyən Töhfələri (NDC) artırmağı seçə bilərlər. Bu sosiallaşma prosesi vasitəsilə kollektiv səylər gücləndirilir və geridə qalan hökumətlər öz öhdəliklərini təkmilləşdirməyə həvəsləndirilir. Bunun əksinə olaraq, normalar diskursu və beynəlxalq məsələlərin çərçivəyə salınma tərzini formalaşdırmaq qabiliyyətinə malik bir növ yumşaq gücdür. Paris sazişi təkcə dövlətlərin davranışına deyil, həm də korporasiyalar, vətəndaş cəmiyyəti və bələdiyyə hökumətləri kimi qeyri-dövlət qurumlarının davranışlarına təsir göstərmişdir. Bu qərar iqlim dəyişikliyinin dünya miqyasında həyati qlobal problem kimi möhkəmlənməsinə kömək etdi. Geniş yayılmış normativ təsirə malik olduğu üçün müqavilə daha böyük təsirə malikdir və daha geniş ictimai dəyişikliklərə cavabdehdir.

Çətinliklər və Məhdudiyyətlər

Normlar beynəlxalq əməkdaşlıqda mühüm rol oynasalar da, problemlərsiz deyillər. Normların effektivliyi dövlətlərin onları dəstəkləmək istəyindən və beynəlxalq institutların onların həyata keçirilməsini dəstəkləmək imkanlarından asılıdır. Paris Sazişi əsasən könüllü riayətə əsaslanır və güclü icra mexanizmləri yoxdur. Normlar riayət etməyə təşviq edə bilsə də, məcburi öhdəliklərin olmaması bəzi dövlətlərin öz öhdəliklərini yerinə yetirməməsinə səbəb ola bilər. Güclü monitorinqin təmin edilməsi və ölkələrin öz MDM-lərini yerinə yetirmək üçün potensialının artırılması bu məhdudiyyətin aradan qaldırılması üçün çox vacibdir. Bundan əlavə, normalar statik deyil və fərqli maraqları və prioritetləri olan dövlətlər tərəfindən mübahisələndirilə bilər. Məsələn, CBDR prinsipi, bəzi inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlardan daha böyük öhdəliklər almağa çalışması ilə mübahisə mövzusu olmuşdur. Bu mübahisələri idarə etmək müqavilənin bütövlüyünü qorumaq üçün davamlı danışıqlar və uyğunlaşma tələb edir. Nəhayət, əməkdaşlığın təşviqində normaların effektivliyinə qlobal bərabərsizliklər mane ola bilər. İnkişaf etməkdə olan ölkələr məhdud resurslar və imkanlar səbəbindən iqlim siyasətinin həyata keçirilməsində tez-tez daha böyük çətinliklərlə üzləşirlər. Maliyyə dəstəyi, texnologiya transferi və potensialın gücləndirilməsi yolu ilə bu bərabərsizliklərin aradan qaldırılması bütün ölkələrin qlobal iqlim fəaliyyətində effektiv iştirakını təmin etmək üçün vacibdir.

Müzakirənin Dərsləri

Paris Sazişi normaların beynəlxalq əməkdaşlıq prosesində oynadığı mühüm rolun bariz nümunəsidir. Müqaviləyə ekoloji məsuliyyət normaları, ortaq, lakin fərqləndirilmiş öhdəliklər və açıqlıq daxil edilmişdir ki, bu da dövlətlərin geniş spektrini əhatə edən əməkdaşlıq çərçivəsinin inkişafı ilə nəticələnmişdir. Şübhəsiz ki, problemlər hələ də mövcud olsa da, dövlətlərin davranışının müəyyən edilməsində və kollektiv fəaliyyətin saxlanmasında normalar mühüm rol oynayır. Beynəlxalq ictimaiyyət iqlim dəyişikliyi problemi ilə üzləşməyə davam etdikcə, uzunmüddətli perspektivdə uğur əldə etmək üçün bu standartları gücləndirmək və onların təmin etdiyi məhdudiyyətləri aşmaq həmişəkindən daha vacib olacaq. Qaydaların xalqları ümumi rifah naminə bir araya gətirmək qabiliyyətinin nümayişi olaraq Paris Sazişi böyük bir nümunə kimi dayanır.скачать dle 12.1