Qlobal güclərin BRİKS problemi

Sabir Hüseyn
______________________________
BRICS+, qoşulmaqda maraqlı olduğunu bildirən bir sıra digər inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlarla birlikdə BRİKS qrupuna (Braziliya, Rusiya, Hindistan, Çin və Cənubi Afrika) aiddir. Kollektiv olaraq BRICS ölkələri qlobal ÜDM-in təxminən 25%-ni və dünya əhalisinin 40%-ni təşkil edir. Daha çox ölkəni əhatə edəcək şəkildə genişlənərək, BRICS+ öz təsirini gücləndirməyi hədəfləyir və potensial olaraq iqtisadi payını qlobal ÜDM-in 30%-dən yuxarı qaldırır. Qrup qlobal istehsala, o cümlədən xammal, istehsalat və enerjiyə əhəmiyyətli töhfə verir və özünü Qərbin üstünlük təşkil etdiyi iqtisadi bloklara əks çəki kimi yerləşdirir.

İlk yarandığı gündən BRİKS öz ilkin beş üzvündən kənarda genişlənərək, ABŞ-ın müttəfiqləri və rəqibləri də daxil olmaqla daha müxtəlif ölkələri qəbul edib. Çinin qlobal güc mərkəzinə ÜDM. Sarang Shidore kimi analitiklər vurğulayırlar ki, BRICS-in iki əsas bloku var: “Qlobal Şərq” (məsələn, Çin, Rusiya) tez-tez ABŞ-a qarşı mübarizə aparır və Misir və BƏƏ kimi üzvlərlə daha neytral “Qlobal Cənub”. Qərblə əlaqələri qoruyan. Bu qarışıq kompozisiya BRICS+-ın müxtəlif iqtisadiyyatları birləşdirərək çoxqütblü dünya nizamı yaratmaq ambisiyasını nümayiş etdirir.

Əvvəlcə inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların koalisiyası kimi formalaşan BRİKS BRİKS+-a çevrildi və ABŞ və digər Qərb dövlətlərinə qarşı əks-hegemon qüvvə kimi meydana çıxmağa çalışır. Əsas odur ki, BRİKS-in rəsmi qərargahı və ya mərkəzləşdirilmiş rəhbərlik strukturu yoxdur. O, ənənəvi hökumətlərarası təşkilat olmasa da, Qərbin hökmranlığına qarşı vahid əks çəki kimi fəaliyyət göstərməyə can atır. Bununla belə, bu ambisiya reallaşa bilərmi?

Qlobal Cənub və inkişaf etməkdə olan dövlətlərin nüfuzlu liderlərinin toplaşdığı bu yaxınlarda Rusiyanın Kazan şəhərində BRİKS-in 16-cı sammiti keçirilib. Rusiya bu sammit vasitəsilə Qərb dünyasına möhkəmliyini nümayiş etdirirdi, bununla belə, tənqidi müzakirələr və təşəbbüslər də baş verdi.

Sammit zamanı Rusiya prezidenti Vladimir Putin bugünkü dollara əsaslanan maliyyə sisteminə meydan oxumaq üçün yeni ödəniş və valyuta sisteminə ehtiyac olduğunu vurğuladı, xüsusilə də SWIFT ödəniş sisteminin dəyişdirilməsini müdafiə etdi. Putinin vizyonu qlobal ticarətdə dolların hökmranlığını aradan qaldırmağa çalışır ki, bu da tez-tez de-dollarizasiya adlandırılır. Lakin bu məqsədə nail olmaq çətinliklərlə doludur. Qurulmuş sistemi əvəz etmək üçün effektiv alternativ təklif edilməlidir. Hazırda BRİKS ölkələri bu cür alternativləri aydın şəkildə ifadə etmir, əksinə, ABŞ və onun müttəfiqlərinə qarşı təhdidlər səsləndirirlər. Bu baxışı dəstəkləmək üçün yaradılmış Yeni İnkişaf Bankı (NDB) məhdud imkanlarını vurğulayaraq, cəmi 33 milyard dollar kredit verib.

BRİKS+ ölkələri arasında fərqli prioritetlər və rəqabət

BRICS+-ın effektivliyi onun üzv ölkələri arasında fərqli prioritetlər və rəqabətlə daha da çətinləşir. Rusiya və Çin kimi ölkələr Qərbin üstünlük təşkil etdiyi maliyyə sistemlərindən asılılığını azaltmağa can atırlar. Əksinə, Hindistan və BƏƏ kimi digər ölkələr qlobal ticarətdə öz valyutalarının tədricən yüksəlməsinə imkan verən daha ehtiyatlı yanaşmaya üstünlük verirlər. Məsələn, Braziliya və Cənubi Afrika renminbi (RMB) ilə ticarətə açıqdır, lakin mövcud maliyyə strukturlarından tam şəkildə uzaqlaşmağı qəti şəkildə müdafiə etmirlər.

Bu fərqli prioritetlər BRICS+ çərçivəsində vahid strategiyaya nail olmaq üçün əhəmiyyətli problemlər yaradır. Geosiyasi rəqabətlər, xüsusən də ərazi mübahisələri davam edən Hindistan və Çin arasında əməkdaşlığı daha da çətinləşdirir. Bundan əlavə, Braziliyanın ətraf mühit məsələlərinə diqqəti Rusiya kimi təbii resurslarla zəngin ölkələrin prioritetləri ilə ziddiyyət təşkil edə bilər. Bu cür öhdəliklər BRİKS+-ın vahid cəbhə təqdim etmək qabiliyyətini çətinləşdirir.

Bundan əlavə, davam edən ABŞ-Çin rəqabəti BRICS+ dinamikasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Çin Kəmər və Yol Təşəbbüsü kimi təşəbbüslər vasitəsilə öz təsirini genişləndirməyə çalışarkən, digər BRICS üzvləri Çinin artan iqtisadi gücündən narahat ola bilərlər. Bu narahatlıq Hindistan və Braziliya kimi ölkələri qrup daxilində Çin rəhbərliyini tam əhatə etməkdə ehtiyatlı olmağa vadar edə bilər.

Üstəlik, Qərb maliyyə institutlarına alternativ olaraq hazırlanmış NDB məhdudiyyətlərlə üzləşir. 33 milyard dollarlıq kredit kitabçası ilə NDB, Dünya Bankı kimi əsas qurumların miqyasına malik deyil, onun hesablamalarına görə, infrastruktur boşluqlarını aradan qaldırmaq üçün qlobal miqyasda təxminən 94 trilyon dollar lazımdır. Nəticə etibarilə, BRİKS qlobal təsirini artırmaq üçün yalnız NDB-yə arxalana bilməz.

ABŞ dolları ilk növbədə SWIFT şəbəkəsi vasitəsilə asanlaşdırılan qlobal ticarət və maliyyəyə dərindən daxil olaraq qalır. Bu qurulmuş sistemdən keçid yeni, beynəlxalq miqyasda etibarlı maliyyə infrastrukturunun yaradılmasını tələb edir ki, bu məqsədə BRİKS hələ tam nail ola bilməyib. Bundan əlavə, Çinin Şanxayda NDB-yə ev sahibliyi etmək və RMB-ni təşviq etmək də daxil olmaqla, bu təşəbbüsdə əhəmiyyətli rolu digər BRICS üzvləri arasında potensial təsir balanssızlığı ilə bağlı narahatlıqları artırır. Hindistan kimi ölkələr Çindən həddindən artıq asılılıqdan qorxaraq öhdəliklərə ehtiyatla yanaşa bilər.

Yekun olaraq qeyd edək ki, BRİKS+ Qərb dövlətlərinin hökmranlığına meydan oxumağa çalışan inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatların əhəmiyyətli koalisiyasını təmsil etsə də, onun effektivliyinə daxili parçalanmalar, rəqabət prioritetləri və üzvləri arasında geosiyasi rəqabət mane olur. Çoxqütblü dünya nizamı və de-dollarizasiya üçün arzular məcburedici olsa da, ciddi maneələrlə üzləşir.

Mövqeyini gücləndirmək üçün BRICS+ müxtəlif üzvləri arasında ümumi dil tapmalı və vahid strategiya yaratmaq üçün fərdi narahatlıqları həll etməlidir. Xüsusi addımlara üzvlər arasında daha aydın kommunikasiya kanallarının yaradılması, bütün tərəflərin xeyrinə olan iqtisadi əməkdaşlıq layihələrinin prioritetləşdirilməsi və NDB-nin maliyyə imkanlarını artırmaq üçün fəal şəkildə təşviq edilməsi daxil ola bilər.

Nəhayət, bu koalisiyanın Qərbin təsirinə qarşı etibarlı əks çəkiyə çevrilməkdə uğuru onun bu mürəkkəblikləri aşmaq və qarşılıqlı maraqları təşviq edən vahid cəbhə yaratmaq bacarığından asılı olacaq. Bu daxili çağırışları həll etməklə, BRİKS+ simvolik ittifaqdan qlobal iqtisadi idarəçiliyi yenidən formalaşdırmağa qadir olan güclü qüvvəyə çevrilmək potensialına malikdir.скачать dle 12.1