Şəxsi məlumatlardan sui-istifadədə insan hüquqlarının pozulması

A.Qafqazlar
_________________________________
Getdikcə inkişaf edən rəqəmsal dövrdə fərdi məlumatlar dünyanın ən qiymətli aktivlərindən birinə çevrildi. İnformasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı ilə bu məlumatlar insanların məşğul olduğu müxtəlif onlayn və oflayn fəaliyyətlərdən toplanır. Şəxsi məlumatlara alış-veriş vərdişləri, sosial media seçimləri, sağlamlıq qeydləri və hətta gündəlik yerlər kimi geniş məlumatlar daxildir. Kimsə hər dəfə onlayn alış-veriş etdikdə, sosial mediadan istifadə etdikdə, vebsaytlara baş çəkdikdə və ya sadəcə telefonunu gəzdirdikdə, buraxdıqları rəqəmsal iz onların həyatının çox təfərrüatlı mənzərəsini təqdim edir.

Şəxsi məlumatlar, mahiyyət etibarilə həyatın müxtəlif sahələrində əhəmiyyətli faydalar təklif edir. Əsas üstünlüklərdən biri fərdi xidmətlər təqdim etmək bacarığıdır. Məsələn, e-ticarət platformaları istifadəçi seçimlərinə uyğun gələn məhsulları tövsiyə etmək üçün alış-veriş məlumatlarından istifadə edir. Netflix və Spotify kimi yayım xidmətləri istifadəçilərin zövq ala biləcəyi filmlər, TV şouları və musiqilər təklif etmək üçün sosial media seçimlərindən istifadə edir. Bu fərdiləşdirmə nəinki istifadəçi təcrübəsini artırır, həm də şirkətlərə satışları və müştəri loyallığını artırmağa kömək edir.

Səhiyyə sektorunda şəxsi məlumatlar daha yaxşı və daha sürətli qayğı göstərmək üçün mühüm rol oynayır. Elektron tibbi qeydlər həkimlərə xəstələrin sağlamlıq tarixçələrini tez əldə etməyə, daha dəqiq diaqnozlar qoymağa və vaxtında yardım göstərməyə imkan verir. Bundan əlavə, geyilə bilən cihazlardan və sağlamlıq proqramlarından toplanan sağlamlıq məlumatları real vaxtda sağlamlıq vəziyyətinə nəzarət etmək və profilaktik müdaxilələr təklif etmək üçün istifadə edilə bilər.

Biznesdə əməliyyat səmərəliliyi şəxsi məlumatların istifadəsi ilə də artır. Məlumat analitikası şirkətlərə istehlakçı davranışını anlamaq, bazar tendensiyalarını müəyyən etmək və daha məlumatlı biznes qərarları qəbul etmək imkanı verir. Bu, şirkətlərə sürətlə dəyişən bazarda rəqabət qabiliyyətini saxlamağa kömək edir.

Lakin bu əhəmiyyətli faydaların arxasında şəxsi məlumatların sui-istifadəsi insan hüquqlarını pozan ciddi problemə çevrilmişdir. Şəxsi məlumatlardan sui-istifadə müxtəlif formalarda baş verə bilər, o cümlədən razılıq olmadan məlumatların toplanması, məlumatların arzuolunmaz məqsədlər üçün istifadəsi və məxfiliyin pozulmasına səbəb olan məlumatların pozulması.

Razılıq olmadan məlumatların toplanması sui-istifadənin ən geniş yayılmış formalarından biridir. Bir çox şirkət və proqramlar istifadəçi məlumatlarını onların necə istifadə ediləcəyi barədə aydın məlumat vermədən toplayır. İstifadəçilər çox vaxt məlumatlarının toplandığından xəbərsiz olurlar və ya onlara məlumat toplamaqdan imtina etmək imkanı verilmir. Bu, əsas insan hüququ kimi tanınan şəxsi toxunulmazlıq hüququnu pozur.

Məlumatların arzuolunmaz məqsədlər üçün istifadəsi də mühüm məsələdir. Bir məqsəd üçün toplanmış məlumatlar çox vaxt istifadəçinin razılığı olmadan başqa məqsədlər üçün istifadə olunur. Məsələn, xəritə proqramları tərəfindən toplanan məkan məlumatları marketinq və ya hətta nəzarət üçün üçüncü tərəflərə satıla bilər. Bu cür istifadələr təkcə şəxsi həyatın toxunulmazlığını pozmur, həm də ayrı-seçkilik və sui-istifadə də daxil olmaqla, fərdlər üçün real zərərə səbəb ola bilər.

Məlumatların pozulması insan hüquqlarını pozan başqa bir təhlükədir. Sızdırılmış şəxsi məlumatlar kibercinayətkarlar tərəfindən şəxsiyyət oğurluğu, maliyyə fırıldaqları və təqiblər daxil olmaqla, zərərli məqsədlər üçün istifadə edilə bilər. Son illərdə milyonlarla istifadəçini əhatə edən geniş miqyaslı məlumat pozuntuları rəqəmsal dünyada fərdi məlumatların zəifliyini vurğulayan başlıqlara çevrildi.

Bir neçə yüksək profilli iş fərdi məlumatların sui-istifadəsi ilə bağlı dərin problemləri göstərir. Məsələn, 2018-ci ildə Cambridge Analytica qalmaqalı ABŞ-da 2016-cı il prezident seçkilərinin nəticələrini manipulyasiya etmək üçün milyonlarla Facebook istifadəçisinin məlumatlarından icazəsiz istifadə ilə bağlı idi. İstifadəçi məlumatları viktorina proqramı vasitəsilə toplanıb və sonra seçicilərin seçimlərinə təsir etmək üçün nəzərdə tutulmuş siyasi reklamlarla hədəflənməsi üçün istifadə edilib. Bu qalmaqal fərdi məlumatların demokratik prosesləri pozmaq və azad səsvermə hüququnu pozmaq üçün necə istifadə oluna biləcəyini nümayiş etdirdi.

Bundan əlavə, 2023-cü ildə ProPublica tərəfindən aparılan araşdırma, məşhur psixi sağlamlıq proqramının istifadəçilərinin şəxsi məlumatlarının sızdırıldığını və marketinq şirkətlərinə satıldığını ortaya qoydu. Sızdırılan məlumatlara müalicə qeydləri, dərman tarixçəsi və digər həssas məlumatlar daxildir. Bu proqram istifadəçilərinin çoxu psixi sağlamlıq problemləri ilə bağlı yardım axtarırdı və pozuntu təkcə onların məxfiliyini pozmadı, həm də istismar qorxusu səbəbindən psixi sağlamlıq vəziyyətini potensial olaraq pisləşdirdi.

Şəxsi məlumatların sui-istifadəsi insan hüquqlarına geniş və müxtəlif təsirlərə malikdir. Əsas məxfiliyin pozulması əsas nəticədir. Şəxsi toxunulmazlıq hüququ hamılıqla tanınmış insan hüququdur və şəxsi məlumatların sui-istifadəsi birbaşa olaraq bu hüququ pozur. Şəxsi məlumatlar fərdi razılıq olmadan toplandıqda və istifadə edildikdə, onların məxfiliyi pozulur, bu da onları müxtəlif istismar və ayrı-seçkilik formalarına qarşı həssas edir.

Fərdi məlumatlar kontekstində insan hüquqlarını qorumaq üçün bütün dünyada müxtəlif qaydalar tətbiq edilmişdir. Ən məşhur qaydalardan biri Avropa İttifaqında 2018-ci ildə qüvvəyə minən Ümumi Məlumatların Qorunması Qaydasıdır (GDPR). istifadə, habelə şəxsi məlumatlara daxil olmaq və silmək hüququ.

Texnologiya şirkətləri də istifadəçi məlumatlarının qorunmasında mühüm məsuliyyət daşıyırlar. Onlar məlumatların şəffaf şəkildə və qüvvədə olan qanunlara uyğun olaraq toplanmasını və istifadə olunmasını təmin etməlidirlər. Bundan əlavə, şirkətlər təhlükəsizlik sistemlərini gücləndirmək və istifadəçilərə öz məlumatları üzərində daha çox nəzarəti təmin etmək daxil olmaqla, məlumatların sui-istifadəsinin qarşısını almaq üçün addımlar atmalıdırlar.

Eynilə, vətəndaş cəmiyyəti şəxsi məlumatlar kontekstində insan hüquqlarının qorunmasında mühüm rol oynayır. Qeyri-hökumət təşkilatları, media və alimlər məlumatların sui-istifadəsini izləməyə və ifşa etməyə davam etməli və daha güclü qorunmaların tərəfdarı olmalıdırlar. Şəxsi məlumatların qorunmasının əhəmiyyəti və bu məlumatlarla bağlı fərdi hüquqlar haqqında maarifləndirmə və kampaniyalar vasitəsilə ictimai məlumatlandırma da artırılmalıdır.

Gələcəyə baxsaq, hökumətlərin, şirkətlərin və vətəndaş cəmiyyətinin şəxsi məlumatlar üçün daha təhlükəsiz və ədalətli mühit yaratmaq üçün birgə işləməsi çox vacibdir. Mövcud qaydalar yeni texnoloji problemləri həll etmək üçün daim yenilənməlidir və uyğunluğu təmin etmək üçün hüquq-mühafizə orqanları gücləndirilməlidir. Texnologiya şirkətləri texnologiyanın inkişafı və istifadəsində məxfilik və insan hüquqlarına üstünlük verməyi öhdəsinə götürməlidir.

Getdikcə daha çox əlaqəli və rəqəmsal dünyada şəxsi məlumatlar kontekstində insan hüquqlarının qorunması mürəkkəb, lakin vacib bir problemdir. Bütün tərəflərin kollektiv öhdəliyi ilə şəxsi məlumatların insan hüquqlarına hörmət edən və qoruyan şəkildə istifadə edildiyi bir mühit yarada biləcəyimizə ümid edilir.

Hökumətlər, özəl sektor və vətəndaş cəmiyyəti arasında sıx və sinergetik əməkdaşlıq şəxsi məlumatların qorunması üçün güclü təməl təşkil edəcəkdir. Biz daim inkişaf edən rəqəmsal dövrdə irəliləməyə davam etdiyimiz halda belə, qabaqlayıcı tədbirlər insan hüquqlarının qorunub saxlanmasını təmin edəcək.скачать dle 12.1