Qərb hegemonluğunun solğun fasadı

[center][/center

A.Doğuxan
_______________________________________
Əsrlər boyu hakimiyyət üzərindəki boğuculuğunu yumşaldaraq, Qərbin bir vaxtlar sarsılmaz hegemonluğu indi dağılmaq ərəfəsindədir, onun dağılan fasadı mürəkkəb istismar və müstəsnalıq şəbəkəsini ortaya qoyur.

Qərb hegemonluğu müasir dövrün çox hissəsi üçün beynəlxalq siyasəti, mədəniyyəti və iqtisadiyyatı formalaşdıran dominant qüvvə olmuşdur. Avropa güclərinin müstəmləkə genişlənməsinə, o cümlədən Britaniya İmperiyasının hakimiyyətinə, sonralar İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ABŞ-ın yüksəlişi ilə güclənən bu hegemonluq Qərbi qlobal işlərin əsas arbitri kimi təyin etdi. Bununla belə, Qərb hegemonluğunun əsasları son bir neçə onillikdə aşınıb. Qlobal siyasət, iqtisadi mənzərələrin dəyişməsi, Çin, Hindistan və ASEAN ölkələri kimi yeni qlobal aktorların yüksəlişi və qlobal təsirin yenidən müəyyən edilməsinin təsiri ilə Qərb hegemonluğunun tənəzzülünə işarə edən güc dinamikasının dəyişməsinin şahidi olur.

Tarixi kontekst

Qərbin hegemonluğu İkinci Dünya Müharibəsindən sonra möhkəmləndi. Hollandiya İmperiyası, Danimarka İmperiyası, Britaniya İmperiyası və Belçika İmperiyası kimi Avropa müstəmləkə imperiyalarının dağılması, daha sonra Bretton Woods institutlarının (BVF, Dünya Bankı və GATT) yaranması və Sovet İttifaqının yaranması və ABŞ əsasən Qərbin dominant olduğu yeni qlobal nizamın təməlini qoydu. İstehsal vasitələrinə xüsusi mülkiyyət (kapitalizm), məhdud hökumət (liberal demokratiya) və insan hüquqlarının müdafiəsi kimi Qərb dəyərləri Qərb kimi inkişaf etmək və modernləşmək istəyən inkişaf etməkdə olan dövlətlər üçün plana çevrildi. Soyuq Müharibə dövrü (1945-1991) Qərbin qlobal təsirini daha da gücləndirdi, çünki ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi ideologiya və müttəfiqlik sistemi nəinki kommunizmin Avropa və Asiyada yayılmasının qarşısını aldı, həm də Qərbi qlobal sabitliyin qoruyucusu kimi yerləşdirdi.

1991-ci ildə Soyuq Müharibənin sona çatması ABŞ-ın yeganə supergüc kimi meydana çıxdığı birqütblü dünyanı gətirdi. ABŞ-ın mübahisəsiz hökmranlığının bu qısa dövrü NATO kimi hökumətlərarası hərbi ittifaqların genişlənməsini, BVF, Dünya Bankı və ÜTT kimi qlobal institutların yüksəlişini və qloballaşma bayrağı altında kapitalizmin və azad bazar siyasətinin yayılmasını gördü. . Francis Fukuyama da daxil olmaqla bir çox görkəmli politoloqlar hətta Qərbin rəhbərlik etdiyi kapitalizmin və liberal demokratiyanın rəqib ideologiyalar üzərində qələbə çaldığını düşünərək “Tarixin Sonu”nu proqnozlaşdırdılar.

İqtisadi dəyişikliklər və yeni güclərin yüksəlişi

Qərb hegemonluğunun fasadında ilk böyük çatlar qeyri-Qərb güclərinin, xüsusən də Çinin iqtisadi yüksəlişi və Rusiyanın dirçəlməsi ilə meydana çıxdı. Çin 1980-ci illərdən bəri görünməmiş iqtisadi artım yaşadı, özünü dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına çevirdi və artan hərbi və siyasi iddialılıqla birləşdi, beləliklə, Asiyada və ondan kənarda Qərb hegemonluğuna meydan oxudu. Qeyri-standart infrastrukturu inkişaf etdirməyə və Asiya, Afrika və Avropada ikitərəfli ticarəti inkişaf etdirməyə çalışan Çinin “Bir Kəmər və Yol” Təşəbbüsü (BRI) Dünya Bankı və BVF kimi Qərbin rəhbərlik etdiyi qurumlara birbaşa çağırışdır. Eynilə, Rusiyanın Gürcüstan (2008), Krımı (2014) və Ukraynanı (2022) ilhaqı, Pakistanla yaxınlaşması, Çinlə artan ticarət əlaqələri, BRİKS və ŞƏT-ə üzvlüyü kimi öz arxa planında iddialı olması ciddi problemlər yaradıb. Qərbin hökmranlığına təhdidlər.

Üstəlik, Braziliya və Hindistan kimi digər inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar Qlobal Cənubdakı digər dövlətlərlə birlikdə, 21 -ci əsrin əvvəlindən dünya kimi Qərb mərkəzli institutların legitimliyini şübhə altına alaraq qlobal səhnəyə əhəmiyyətli təsir göstərmişlər. Bank və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası, burada Qərb gücləri hələ də P5 üzvlüyünə qeyri-mütənasib təsir göstərir. Bundan əlavə, Böyük Depressiyadan sonra 2008-ci il Qlobal Maliyyə Böhranının (GFC) şiddəti Qərbin iqtisadi üstünlüyünün azalmasında mühüm məqam oldu. GFC Rusiya, İrlandiya, Rumıniya, Macarıstan və Ukrayna kimi bir sıra Qərb ölkələrinə təsir edərək, Qərbin rəhbərlik etdiyi maliyyə sisteminin zəifliklərini ifşa etdi. Qərb iqtisadiyyatları sağalmaq üçün mübarizə aparsa da, Çin və ASEAN daxil olmaqla digər inkişaf etməkdə olan bazarlar sabit artımı qoruyub saxlaya bildilər.

Geosiyasi tarazlığın bərpası və ABŞ-ın təsirinin azalması

Geosiyasi arenada ABŞ-ın dominantlığının birqütblü anı durmadan öz yerini çoxqütblü dünyaya verib. ABŞ-ın Əfqanıstana (2001) və İraqa (2003) hərbi müdaxiləsi onun Amerikanın rəhbərlik etdiyi dünya nizamını möhkəmləndirmək məqsədi daşıyırdı, əksinə, Qərb hegemonluğunun sərhədlərini üzə çıxardı. Ərəb baharından (2011) sonra Yaxın Şərqdə baş verən müharibələr ABŞ-ın maliyyə resurslarını tükətdi, onun dünya miqyasında nüfuzuna xələl gətirdi və regionda geniş yayılmış davamlı qeyri-sabitliyə töhfə verdi. Çinin yüksəlişi və Rusiyanın strateji rəqiblər kimi dirçəlməsi ABŞ-ın təsirini daha da çətinləşdirib və azaldıb. Çinin Cənubi Çin Dənizində (SCS) artan hərbi mövcudluğu, onun iddialı kosmik proqramı və bu kontekstdə davamlı inkişafı, Latın Amerikası və Afrikada ittifaqlar qurmaq səyləri onu ABŞ hegemonluğuna etibarlı rəqib kimi yerləşdirib. Eyni zamanda, Vladimir Putinin rəhbərliyi altında Rusiya özünü qlobal güc kimi yenidən təsdiqləməyə çalışdı, xüsusən də 2008-ci ildə Gürcüstanın, 2014-cü ildə Krımın ilhaqı və 2015-ci ildə Suriyaya hərbi müdaxiləsi ilə. Bundan başqa, Çin-Rusiya strateji xüsusilə Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) kimi forumlarda əməkdaşlıq Qərbin rəhbərlik etdiyi qlobal idarəçiliyi daha da sarsıdır.

ABŞ-ın Paris İqlim Sazişi və Birgə Kompleks Fəaliyyət Planı (JCOPA) kimi bir sıra beynəlxalq müqavilələrdən davamlı şəkildə geri çəkilməsi də onun qlobal səhnədəki inklüziv mövqeyini zəiflətdi. Keçmiş prezident Donald Trampın rəhbərliyi altında ABŞ ənənəvi müttəfiqlərindən uzaqlaşaraq və çoxtərəfliliyi pozaraq daha təcridçi mövqe tutdu. Bu dəyişiklik Rusiya və Çin üçün qlobal maliyyə ticarəti və iqlim dəyişikliyi ilə bağlı təşəbbüslər kimi sahələrdə liderlik rollarına keçmək üçün qapı açdı.

Qərbin hökmranlığına qarşı mədəni və ideoloji çağırışlar

Mədəni və ideoloji çağırışlar da Qərb hegemonluğu üçün daha qabarıq şəkildə özünü büruzə verdi. Qərb dəyərlərinin, xüsusilə insan haqları, liberal demokratiya və kapitalizmin yayılması avtoritar rejimlərin və alternativ idarəetmə modelləri təklif edən Çin və Rusiyanın təkpartiyalı sistemlərinin artan müqaviməti ilə üzləşib. Kütləvi iqtisadi artımı media üzərində ciddi siyasi nəzarətlə birləşdirən Çinin dövlət-kapitalist sistemi Pekin tərəfindən Qərb liberalizminə mümkün alternativ kimi təqdim olunur. Eynilə, Rusiyanın mühafizəkar dəyərlərinin təbliği və onun ərazi suverenliyinə və müdaxilə etməməsinə vurğu etməsi Qərbin demokratiyanın təşviqi və insan haqlarına verdiyi vurğuya meydan oxuyur.

Qərbin özünün daxili mübarizələri də onun ideoloji liderliyini sarsıdıb. Bütövlükdə Avropada və xüsusən də ABŞ-da populist hökumətlərin yüksəlişi, üstəlik Brexit və demokratik normaların aşınması Qərb siyasi sistemlərinin kütləvi kövrəkliyini vurğuladı. Məsələn, 2021-ci il yanvarın 6-da keçmiş prezident Donald Trampın tərəfdarının dəstəyi ilə ABŞ Kapitoliyasına hücum, hətta Qərb demokratiyasının ürəyinin də qeyri-sabitlikdən qorunmadığını açıq şəkildə xatırladırdı. Bu hadisələr son nəticədə Qərb idarəçiliyinin imicinə xələl gətirdi və Qərb dövlətlərinin beynəlxalq məsələlərdə mənəvi yüksək mövqeyə malik olmasını çətinləşdirdi.

Qlobal Güc Dinamikasının Gələcəyi

Qərbin rəhbərlik etdiyi nizamın solğun fasadı heç də Qərb təsirinin tamamilə dağılması demək deyil. Bütövlükdə Avropa və xüsusilə ABŞ hələ də əhəmiyyətli hərbi, iqtisadi və mədəni gücə malikdir. Bununla belə, qlobal gücün təbiəti dəyişir. Gələcək birqütblü dünya nizamından fərqli olaraq daha çoxqütblü dünya ilə səciyyələnir, burada Qərb gücləri Hindistan, Çin və Braziliya kimi inkişaf etməkdə olan aktorlarla təsirini bölüşməlidirlər. Bu yeni qlobal nizamda rəqabət və əməkdaşlıq birgə mövcud olacaq. Qərb dövlətləri qlobal idarəçilik şərtlərini birtərəfli qaydada diktə edə bilməyəcəkləri dünyaya uyğunlaşmalıdırlar. Bu əməkdaşlıq qlobal institutlarda islahatlar, qeyri-Qərb dövlətləri ilə daha çox əlaqə və çoxtərəfliliyi qəbul etmək istəyi tələb edəcək.скачать dle 12.1