Avropa İttifaqı-Çin:maili yana əyilmənin geosiyasi diskursda müəyyən olunan yeri

Avropa İttifaqının (Aİ) ABŞ-la daha yaxından uyğunlaşmaq əvəzinə Çinə doğru meyl edib-etməməsi məsələsi müasir geosiyasi diskursda əsas yer tutur. Aİ və ABŞ tarixən köklü siyasi, mədəni və hərbi əlaqələri qoruyub saxlasalar da, dəyişən qlobal dinamika, çox qütblülüyün yüksəlməsi və iqtisadi cazibənin dəyişməsi Aİ-nin Çinlə münasibətləri dərinləşdirməkdə nə üçün daha çox strateji fayda əldə edə biləcəyinə inandırıcı səbəblər təklif edir. Bu dəyişiklik transatlantik əməkdaşlıqdan imtina etmək deyil, Çinin unikal iqtisadi, texnoloji və geosiyasi imkanlar təklif etdiyi sürətlə dəyişən qlobal nizamı əks etdirmək üçün Aİ-nin xarici siyasətini yenidən qiymətləndirməkdir.

Çin dünyanın ikinci ən böyük iqtisadiyyatına çevrilib və Aİ-nin ən böyük ticarət tərəfdaşıdır. 2023-cü ildə Çin və Aİ arasında ticarət həcmi ABŞ ilə ticarəti üstələyərək 850 milyard avroya çatıb. Aİ və Çin avtomobil komponentləri və elektronikadan əczaçılıq məhsulları və bərpa olunan enerji texnologiyalarına qədər müxtəlif sənaye təchizat zəncirlərində sıx bağlıdır. Volkswagen, Siemens və BASF kimi Avropa şirkətləri Çində dərin əməliyyatlara malikdirlər. Məsələn, Volkswagen Çində hər hansı digər ölkədən daha çox avtomobil satır və Almaniya ixracatı davamlı böyümə üçün Çin bazarlarına çox etibar edir. Aİ və Çin arasında artan qarşılıqlı asılılıq, xüsusilə yüksək texnologiyalı istehsal və yaşıl texnologiya, Aİ-nin bu əlaqələri daha da inkişaf etdirməsi üçün strateji imperativi vurğulayır.

Üstəlik, Çinin “Bir Kəmər və Yol” Təşəbbüsü (BRI), tənqidlərə baxmayaraq, Aİ-nin müxtəlif üzv dövlətlərinə, xüsusən də Şərqi və Cənubi Avropaya əhəmiyyətli infrastruktur və investisiya imkanlarını genişləndirmişdir. Yunanıstan, Macarıstan və İtaliya kimi ölkələr artıq Çinin limanlara, dəmir yollarına və enerji sektorlarına yatırdığı sərmayələrdən bəhrələnib. Əsasən Çinin COSCO şirkəti tərəfindən idarə olunan Yunanıstandakı Pirey limanı Yunanıstanın qlobal ticarət logistikasında rolunu artıraraq Avropanın ən işlək limanlarından birinə çevrilib. Çinin qlobal iqtisadi təşəbbüsləri ilə daha dərindən məşğul olmaqla, Aİ öz strateji muxtariyyətini gücləndirə və tez-tez ABŞ-ın strateji maraqlarına, o cümlədən iqtisadi sanksiyalara və ya Avropa dəyərlərinə və ya iqtisadi imperativlərə uyğun gəlməyən hərbi mövqelərə uyğunlaşmanı gözləyən transatlantik alyansdan həddindən artıq asılılıqdan qaça bilər.

Əksinə, Birləşmiş Ştatlar çox vaxt Aİ-yə rəhbərlik etdiyi daha böyük Qərb ittifaqında kiçik tərəfdaş kimi baxır. ABŞ-ın xarici siyasəti, xüsusən də NATO-nun aktuallığını açıq şəkildə şübhə altına alan və Aİ mallarına rüsumlar tətbiq edən Donald Tramp kimi administrasiyalarda birtərəfliliyə meyl göstərdi. Bu cür hərəkətlər etimadı sarsıdıb və transatlantik münasibətlərin kövrəkliyini üzə çıxarıb. Prezident Bayden kimi daha diplomatik meylli administrasiyalarda belə, ABŞ Aİ-nin Çinə qarşı mühafizə strategiyasını dəstəkləməsini gözləyir. Bununla belə, bu sıfır məbləğli yanaşma Aİ-nin strateji muxtariyyətinə və təkcə Vaşinqtonun bəxş etdiyi güclərlə deyil, bütün qlobal güclərlə sabit və faydalı əlaqələr saxlamaq maraqlarına ziddir.

Bundan əlavə, Çin Aİ-nin ciddi şəkildə düşünməli olduğu texnoloji tərəfdaşlıq təklif edir. Çin firmaları 5G, süni intellekt, elektrik nəqliyyat vasitələri və yaşıl enerji həlləri sahəsində ön sıralardadır. Məsələn, Huawei, ABŞ-ın təhlükəsizlik səbəbi ilə şirkətə qadağa qoyması təzyiqinə baxmayaraq, Avropada 5G infrastrukturunun qurulmasında əhəmiyyətli oyunçu olmuşdur. Macarıstan kimi ölkələrin Huawei-nin 5G tətbiqində iştirakına icazə vermək qərarı Çinin texnoloji qüdrətinin praqmatik anlayışını əks etdirir. Eynilə, Çinin nadir torpaq elementləri və akkumulyator texnologiyasında üstünlüyü onu Avropanın yaşıl keçid məqsədlərində mühüm tərəfdaş edir. Çini istisna etmək əvəzinə, Aİ iqlim və rəqəmsal ambisiyalarına cavab vermək üçün texnoloji imkanlarından istifadə etməlidir.

Çinin seçilməsinin lehinə daha bir tutarlı arqument qlobal idarəçilik və diplomatiyadadır. Çinin çoxtərəfli diplomatiyası yanaşma baxımından fərqli olsa da, bəzi aspektlərdə Aİ-nin beynəlxalq institutlara və münaqişənin sülh yolu ilə həllinə üstünlük verməsi ilə üst-üstə düşür. Pekinin 2023-cü ildə Səudiyyə Ərəbistanı və İran arasında sülh danışıqlarının aparılmasında vasitəçilik rolu ABŞ-ın böyük ölçüdə uğursuzluğa düçar olduğu ərazilərdə qlobal sabitliyə töhfə vermək qabiliyyətini göstərir. ABŞ öz məqsədlərinə çatmaq üçün tez-tez hərbi güc və ya sanksiyalar tətbiq etsə də, Çin iqtisadi diplomatiya və yumşaq gücə önəm verir. Bu yanaşma Aİ-nin İkinci Dünya Müharibəsindən sonra sülhə, inkişafa və çoxtərəfliliyə sadiqliyi ilə daha yaxından rezonans doğurur.

Çin də dövlət suverenliyinə ən azı kağız üzərində Avropanın müdaxilə etməmə prinsiplərinə daha yaxından uyğun gələn şəkildə hörmət edir. ABŞ İraq, Liviya və digər ölkələrdə rejim dəyişikliyi siyasətləri ilə məşğul olsa da, Çin birbaşa hərbi müdaxilələrdən yayınır. Bu təmkin Aİ-yə onun nüfuzuna xələl gətirə biləcək və dəyərləri ilə ziddiyyət təşkil edən hərbi ittifaqlara və ya müdaxilələrə qarışmadan Çinlə əlaqə saxlamağa imkan verir. Aİ daha müstəqil qlobal aktor olmağa çalışarkən, xüsusilə belə siyasətlər uzunmüddətli münaqişələr və ya qeyri-sabitliklə nəticələndikdə, ABŞ-ın xarici siyasətinin sadəcə uzantısı olmaqdan çəkinməlidir.

İqlim dəyişikliyi kimi məsələlərdə Aİ və Çin əməkdaşlıq imkanlarını nümayiş etdiriblər. Tramp administrasiyası dövründə ABŞ-ın geri çəkilməsindən sonra hər iki tərəf Paris razılaşmasına sadiqliklərini təsdiqləyib. Çin bərpa olunan enerji və karbon neytrallığı təşəbbüslərinə böyük sərmayə qoyur, Yaşıl Sövdələşmə məqsədlərinə çatmaq üçün Aİ-yə potensial tərəfdaş təklif edir. Bu cür əməkdaşlıq iqlim dəyişikliyinin milli sərhədləri aşdığı və kollektiv fəaliyyət tələb etdiyi bir dünyada həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Tənqidçilər Çinin insan haqları vəziyyətinin və avtoritar idarəçiliyin Aİ üçün etik dilemmalar yaratdığını iddia edə bilərlər. Ancaq xarici siyasət nadir hallarda yalnız ideologiya ilə formalaşır. Aİ artıq bütün dünyada, o cümlədən Körfəz və Mərkəzi Asiyada avtoritar rejimlərlə əlaqə saxlayır. Qarşıdurma deyil, konstruktiv nişan, uzun müddət ərzində davranışa daha çox təsir edir. Üstəlik, Çini təcrid etmək onu daha sərt mövqeyə sövq edə bilər, halbuki əməkdaşlıq əmək standartları, rəqəmsal hüquqlar və ətraf mühitin mühafizəsi kimi məsələlərdə dialoq üçün yollar aça bilər.

Yekun olaraq, Aİ həm Çin, həm də ABŞ ilə əlaqələri davam etdirməli olduğu halda, mövcud qlobal nizam ənənəvi ittifaqların yenidən qiymətləndirilməsini tələb edir. Çin Aİ-nin strateji maraqlarına və uzunmüddətli hədəflərinə uyğun gələn şəkildə iqtisadi imkanlar, texnoloji yeniliklər və diplomatik əməkdaşlıq təklif edir. Birləşmiş Ştatların Pekinə qarşı getdikcə daha çox düşmən mövqeyindən fərqli olaraq, Aİ yeni Soyuq Müharibəyə cəlb olunmaqdan çəkinən balanslaşdırılmış, maraqlara əsaslanan yanaşma davam etdirə bilər. Çinlə praqmatik əlaqələri seçməklə Aİ çoxqütblü dünyada öz gələcəyini daha yaxşı təmin edə bilər.скачать dle 12.1