ABŞ hegemonluğunun aşınması: Çoxqütblülüyün yüksəlişi ilə diplomatiyanın yenidən müəyyənləşdirilməsi

Ayişə Ərşad
_________________________________________
2-ci Dünya Müharibəsindən sonrakı dövr, 2-ci Dünya Müharibəsindən sonra qlobal idarəetmə strukturunda, yəni ABŞ-da öz töhfəsini verən üstün qlobal güc tərəfindən formalaşan qlobal diplomatiyada institusionallaşma və əhəmiyyətli dəyişikliklər dövrü nümayiş etdirdi. Müharibədən sonrakı dövr ABŞ-ın təkcə qlobal siyasi və iqtisadi gündəmlərə töhfə vermədiyi, həm də hegemon mövqeyini möhkəmləndirən ittifaqlarını qoruyub saxlamağa diqqət yetirdiyi “ Amerika əsri” üçün bir mərhələ qoydu. Bununla belə, son onilliklər çoxqütblülüyün yüksəlişi ilə ABŞ-ın hegemon mövqeyinin tədricən dəyişməsini qeyd edir. Avropa İttifaqı (Aİ) kimi regional təşkilatların artan diplomatik və iqtisadi təsirləri ilə yanaşı, Çin və Rusiya kimi yeni güc mərkəzlərinin yüksəlişi çoxqütblü dünyaya keçiddən xəbər verir. Bu dəyişiklik ABŞ-Çin ticarət müharibələrində, Rusiyanın Yaxın Şərqdə diplomatiyasının canlanmasında və Aİ-nin qlobal idarəçilikdəki rolunda da özünü göstərir.

ABŞ-ın qlobal arenada təsirinin azalması:

Ənənəvi olaraq ABŞ Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT), Beynəlxalq Valyuta Fondu (BVF) və Dünya Ticarət Təşkilatı (ÜTT) kimi qlobal qurumlarda təsirə malikdir. Bu təsir, Rusiyanın hərbi və geosiyasi aktor kimi dirçəlişi və Çinin iqtisadi mərkəzdə yüksəlişi ilə iqtisadi və siyasi cəhətdən çətinləşdi. ABŞ bu aktorların ciddi təhlükələri ilə üzləşir və faktiki olaraq hər qlobal platformada rəqabət aparır, bu, qlobal gücün artıq yalnız Vaşinqtona aid olmadığı fikrinə gətirib çıxarır. Çin ABŞ-ı ötüb 2030-cu ilə qədər iqtisadi gücə çevrilmək məqsədi ilə sürətlə iqtisadi yüksəlişdədir. O, siyasi cəhətdən özünü Yaxın Şərq münaqişələrində əsas aktor kimi təsdiqləyən, vaxtilə muxtariyyətə malik olduğu bölgələrdə ABŞ-ın nüfuzuna meydan oxuyan Rusiya ilə yanaşı.

Son bir neçə onillikdə Çin iqtisadiyyatında transformasiya axını baş verdi, bu ona qlobal bazarlara çıxış imkanı verdi və onu böyük qlobal gücə çevirdi. Çin Kəmər və Yol Təşəbbüsü (BRI) və CPEC kimi infrastruktur layihələrinə milyardlarla sərmayə qoyub. Afrika, Asiya və Avropa kimi regionlarda infrastruktur sərmayəsi vasitəsilə qlobal bazarlarda öz təsirini genişləndirməyə çalışıb. 140-dan çox ölkəni əhatə edən ticarət yolları şəbəkəsi yaradan, tez-tez İpək Yolunun müasir ekvivalenti kimi xarakterizə edilən Çinin BRI layihəsi təkcə iqtisadi deyil, həm də gücünü maksimum dərəcədə artırmaq üçün diplomatik bir vasitədir. Çin BRI-ni qlobal inkişaf üçün qazan-qazan modeli kimi yerləşdirib və bu model vasitəsilə ikitərəfli münasibətlərini gücləndirməyi və qlobal bazarlara çıxışını təmin etməyi hədəfləyib.

İqtisadi yüksəlişlə yanaşı, Çin öz maraqlarını yerinə yetirmək üçün qlobal idarəetmə sistemini yenidən formalaşdırmaq məqsədi daşıyan qlobal təsisatlarda iştirakını da artırdı. Çin BMT Təhlükəsizlik Şurasının daimi üzvüdür və strateji olaraq istifadə etdiyi veto hüququna malikdir və eyni zamanda öz prinsipini təbliğ edir. daha müdaxiləçi bir yanaşmaya sahib olan ABŞ-dan fərqli olaraq digər ölkələrin daxili siyasi işlərinə qarışmamaq.

Digər tərəfdən, Rusiya hərbi və diplomatik taktikalarından istifadə edərək, Vladimir Putinin prezidentliyi dövründə özünü qlobal böyük güc kimi təsdiqləməyə hazırlaşır. Şübhə yoxdur ki, Rusiyanın iqtisadi şəraiti və hərbi qüdrəti həm Çin, həm də ABŞ-dan daha azdır, lakin sərt gücdən istifadə etmək istəyi onu qlobal siyasətdə, xüsusən də ABŞ-ın təsirinin azaldığı regionlarda, yəni Yaxın Şərqdə əsas aktora çevirib. və Şərqi Avropa. Rusiya Krımın ilhaqı və Suriyaya hərbi müdaxilə kimi addımlar atmaqla ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi qlobal nizama meydan oxumağa hazırlaşır. Rusiya həmçinin Avropadakı qaz tədarüklərinə nəzarət etmək üçün enerji diplomatiyasından istifadə edir ki, bu da ona Şərqi Avropa regionunda ABŞ-ın əsas müttəfiqləri üzərində təsir rıçaqını təmin edib. Rusiya Suriyadakı rolundan əlavə, İran, Türkiyə və Səudiyyə Ərəbistanı da daxil olmaqla, Yaxın Şərqin digər əsas aktorları ilə əlaqələr qurub. Rusiya özünü regional münaqişələrdə vasitəçi kimi yerləşdirməklə və hərbi və iqtisadi dəstək təklif etməklə, ənənəvi olaraq ABŞ diplomatiyasının hakim olduğu regionda öz təsirini genişləndirə bilib.

Çoxtərəflilikdə Avropa İttifaqının rolu:

Aİ 27 üzvü ilə qlobal diplomatiyanın həlledici aktoru olaraq qalır, ən böyük iqtisadi bloklardan birini təmsil edir və ticarət, iqlim dəyişikliyi və insan hüquqları kimi sahələrdə əhəmiyyətli diplomatik gücə malikdir. Aİ çoxtərəfliliyi və qanunun aliliyini vurğulayan diplomatik yanaşmaya malikdir. ABŞ-ın Prezident Tramp dövründən çıxdığı Paris Sülh sazişi kimi təşəbbüsləri həyata keçirməklə qlobal iqlim aktivizmində əsas oyunçudur, Aİ hazırda qlobal ekoloji standartları və davamlı inkişafı təşviq edən iqlim fəallığının ön sıralarında dayanır. O, həmçinin iqtisadi gücündən Türkiyə və Misir kimi ölkələrdə islahatlar aparmaq üçün ticarət müqavilələri vasitəsilə qanun və insan haqlarını təşviq etmək üçün istifadə edir. Bundan əlavə, Yaponiya və Kanada kimi ölkələrlə iqtisadi əlaqələri gücləndirən və ABŞ-ın üstünlük təşkil etdiyi ticarət yollarına alternativ təmin edən iqtisadi blok yaratdı. O, həmçinin AB-ni ABŞ ilə ziddiyyət təşkil edən rəqəmsal idarəetmənin qızıl standartlarını təyin edən Ümumi Məlumatların Qorunması Tənzimlənməsi Aktı (GDPR) kimi islahatların tətbiqi ilə rəqəmsal idarəetmədə qaydaların müdafiəsi ilə ABŞ-ın rəqəmsal idarəetmədə laissez-faire doktrinasına meydan oxuyur.

Aİ ABŞ-ın təktərəflilikdən çoxtərəfliliyə tədricən keçidini qeyd edən ABŞ siyasətlərinə və onun təsir göstərmə yollarına meydan oxuyaraq qlobal nizama yanaşmanı yenidən formalaşdırır. Bundan əlavə, ABŞ-ın beynəlxalq təhlükəsizlik və qlobal idarəçilikdə ənənəvi dominant roluna meydan oxuyan hərbi və humanitar müdaxilələr üzərində sülh və diplomatiyanı təşviq etmək üçün Birləşmiş Millətlər kimi beynəlxalq təşkilatlarla diplomatik əlaqələrdə iştirak edir.

Çoxqütblü reallıqlar; parçalanmış qlobal nizamı formalaşdırır

Çoxqütblülüyün artması ilə qlobal idarəetmənin mövcud strukturları Braziliya, Hindistan Çin kimi yeni inkişaf etməkdə olan güclərin maraqlarına uyğunlaşmaq üçün yenidən uyğunlaşmalı olacaqlar. BMT, ÜTT və BVF-nin hazırkı və yeganə qlobal idarəetmə institutları bu çağırışları mütləq yerinə yetirmir və əsasən qərb gücləri, xüsusən də ABŞ tərəfindən formalaşdırılır. Qeyri-qərb güclərinin qlobal qayda və normaların formalaşmasında mühüm rol tələb etdiyi yeni qlobal dövrdə öz çatışmazlıqlarına görə bu qurumlar tənqid və aktual və effektiv qalmaq üçün çağırışlarla üzləşirlər. Çoxqütblü dünya, həmçinin Kanada, Avstraliya və Yaponiya kimi ölkələrin öz mövqelərini qoruyub saxladıqları beynəlxalq münaqişələrdə vasitəçi və körpü qurucusu kimi çıxış edərək qlobal diplomatiyada mühüm rol oynadıqları qlobal idarəetmə strukturunda orta güclərin təsirinin şahidi olur. Bu ölkələr həmçinin Yaponiyanın öz rolunu fəal şəkildə oynadığı Asiya-Sakit Okean regionu kimi azad ticarət sazişlərini təşviq etmək və müdafiə etməklə iqtisadi inkişaf forumlarında iştirak edirlər.

Diplomatiyanın yeni növləri də çoxqütblülüyün yaranması nəticəsində yaranmışdır. Qlobal əlaqələr getdikcə daha çox ictimai diplomatiya, rəqəmsal diplomatiya və iqtisadi diplomatiya ilə formalaşır. Məsələn, diplomatların və dünya liderlərinin sosial mediadan istifadə etməsi nəticəsində diplomatik mesajların göndərilməsi və qəbul edilməsi üsulu dəyişib. Eynilə, dünya iqtisadiyyatları bir-birindən daha çox asılı vəziyyətə düşdükcə, diplomatik alətlər kimi ticarət sazişlərinin, inkişafa yardımın və iqtisadi sanksiyaların əhəmiyyəti artmışdır.

Nəticə:

Qlobal nizamın birtərəflilikdən çoxtərəfliliyə keçməsi qlobal diplomatiyada əsaslı dəyişiklik tələb edir. ABŞ-ın hegemonluğunun azalması ilə özünəməxsus diplomatik strategiyaları və məqsədləri olan digər güc mərkəzləri də meydana çıxır. Çinin yüksəlişi, Rusiyanın dirçəlişi və Avropa Birliyinin davamlı əhəmiyyəti qlobal ittifaqları yenidən formalaşdırır və ənənəvi güc dinamikasına meydan oxuyur. Artan qlobal iqlim dəyişiklikləri, kiber təhdidlər və iqtisadi bərabərsizlik göz ardı edilə bilməyən əsas məsələlərdir. Bundan əlavə, rəqəmsal diplomatiyanın rolu və qeyri-dövlət aktorlarının rolu MMC və QHT-lərin rolu qlobal kontekstdə getdikcə daha çox əhəmiyyət kəsb edir və bu da dərhal diqqət tələb edir. Bu mürəkkəb və bir-biri ilə əlaqəli qlobal dinamika qlobal idarəetmənin yeni formalarının tətbiqi, orta güclərin güclü tərəflərini aşılamaq üçün strategiyalar və ənənəvi diplomatik vasitələrdən innovativ diplomatik vasitələrə keçidlə yanaşı, çoxqütblülük çağırışlarının təkamülünü və həllini diplomatiyadan tələb edir.

Qlobal diplomatiyanın gələcəyi bəlkə də qeyri-müəyyəndir, lakin əmin olan bir şey odur ki, ABŞ tərəfindən qurulan birtərəfli dünya nizamı öz yerini yeni çoxqütblülük dövrünə verir. Dövlətlər davamlı olaraq daha rəqabətli və parçalanmış beynəlxalq sistemlə əvəz olunur. Çoxqütblülüyün bu yeni dalğasında diplomatiya 21 -ci əsrin narahatlıqlarını həll etmək üçün daha innovativ, qəbuledici və əhatəli olmalıdır .скачать dle 12.1