Orta Asiya və Taliban

Aslanbəy Museyib
______________________________
Müstəqil dövlətçiliklə bağlı kifayət qədər məhdud tarixi təcrübəyə malik olan Mərkəzi Asiya ölkələri çətin geosiyasi vəziyyətdədir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, bəzi respublikalar dövlətlər və millətlər qurmaqda gözəl bacarıqlar nümayiş etdiriblər. Ən azı Qazaxıstan və ya Özbəkistan kimi bəzi respublikalar çox yaxşı iqtisadi artım templəri, demoqrafik inkişaf və siyasi sabitlik nümayiş etdirirlər. Bəli, bu inkişaf daha çox avtoritar idarəetmə müstəvisindədir, lakin bu region üçün ən xarakterik olan üsul budur. Samuel Hantinqtonun müəllifi olduğu siyasət elminin klassiklərindən bildiyimiz kimi, Dəyişən Cəmiyyətlərdə Siyasi Nizam, siyasi nizam əsasdır.

Tarixən Rusiya ilə əlaqəli, coğrafi baxımdan Çin və Cənubi Asiyaya yaxın olan Tacikistan, Türkmənistan, Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstan müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici oyunçularla balanslaşdırılmış qarşılıqlı əlaqələri qoruyub saxlamışdır. Orta Asiya respublikaları müəyyən mənada Rusiyanın siyasi təsiri altında qalmaqla yanaşı, Çinlə də iqtisadi əlaqələri gücləndirir və Qərb sərmayəsinə can atırdılar. Eyni zamanda Cənubi Asiya ölkələri və İranın Əfqanıstanla əlaqəsi çox məhdud idi. Müasir Mərkəzi Asiya coğrafi baxımdan regiona yaxın olsa da, bir çox cəhətdən hələ də yarımadadan uzaqdadır.

Vəziyyət 2021-ci ildən sonra dəyişməyə başladı. İslam Əmirliyinin reinkarnasiyası və Talibanın hakimiyyətə qayıdışı regiondakı geosiyasi və iqtisadi vəziyyəti dəyişdirdi. Regionallaşmanın aktiv prosesləri başlayıb. ABŞ-ın bölgədən çıxması öz mövqelərini gücləndirmək fürsətini hiss edən regional oyunçuların fəallaşmasına səbəb oldu. Eyni zamanda, kəskin maliyyə böhranı, sanksiyalar, suveren fondların dondurulması, xarici yardımın olmaması və su qıtlığı ilə üzləşən Taliban sabitlikdən narahat olub. İşin keyfiyyətcə fərqli vəziyyətini və məsuliyyətini dərk edən Taliban siyasi təcriddən və iqtisadi böhrandan yeni tərəfdaşlar və çıxış yolları axtarmağa başladı.

Çin Taliban rejiminə qismən diplomatik tanınma kimi bir görünüş verən ilk böyük dövlət oldu. 2024-cü ilin fevralında tanınmamış İslam Əmirliyinin səfiri Pekində yüksək səviyyədə qəbul edilib. Ümumiyyətlə, Taliban rejimi hələ heç kim tərəfindən rəsmən tanınmayıb, lakin bu, əsas oyunçuların Əfqanıstanın yeni rəhbərliyi ilə əlaqə saxlamasına mane olmur. Rusiya, rəsmi tanınmamasına baxmayaraq, regional təhlükələri və potensial qarşılıqlı fəaliyyət sahələrini müzakirə etmək üçün Taliban nümayəndə heyətlərini də qəbul etdi. Rusiya isə fundamentalist Taliban rejimi ilə əməkdaşlıq etmək və onun ərazilərində radikal islamçı hərəkatları cilovlamaq arasında ehtiyatlı xətt çəkir.

Taliban Çin investisiyalarını qəbul etsə də, hərəkatın rəhbərliyi hələ də onun ekspansionizmindən ehtiyat edir. Ümumiyyətlə, Taliban çinlilərə qarşı şübhəli və ehtiyatlıdır. Talibanın Pekinin maliyyə investisiyalarını qəbul etmək istəyi göz qabağındadır, lakin eyni zamanda, əfqanlar Çinin siyasi təzyiq göstərmək istəyini bəyənmirlər. Talibanın qələbəsindən sonra daha da çətin vəziyyət paradoksal olaraq Pakistan İslam Respublikası ilə yaranıb. İslamabad, puştun tələbə hərəkatının əsas sponsoru, mentoru və yaradıcısı olmaqla, bütün dövr ərzində Talibanı dəstəkləyib. Təxminən dörddə bir əsrdir ki, Talibana qarşı müharibə aparan Amerika rəsmiləri Pakistan ordusunun Əfqanıstan hökumət əleyhinə qüvvələrinə dəstəyini dəfələrlə qeyd ediblər. Yalnız bir faktı xatırlamaq yerinə düşər ki, rəsmi versiyaya görə, Əl-Qaidə lideri Pakistan ərazisində, hərbi bazadan çox uzaqda öldürülüb. Bundan əlavə, Pakistan ordusu və onun kəşfiyyat təşkilatı ISI digər radikal islamçı qrupları, xüsusən də Haqqani Şəbəkəsini dəstəkləyib. Üstəlik, Talibanın qələbəsindən sonra Əfqanıstanla Pakistan arasında münasibətlər korlanmağa başladı. Əfqanlar pakistanlılara etibar etmir və onların siyasi və iqtisadi təsirlərini azaltmağa çalışırlar. 2023-cü ilin sonlarında Pakistan Əfqanıstan Talibanının siyasi cəhətdən legitim olmaqda maraqlı olduğu Pakistana bağlı parçalanmış qrup olan Tehrik-e-Taliban Pakistan terror təşkilatının kökünü kəsmək üçün Talibana təzyiqi artırdı. Bundan əlavə, İran və Pakistan arasında qeyri-sabit münasibətlər Əfqanıstanla əməkdaşlığı koordinasiya etməyə mane olur.

Eyni zamanda, Əfqanıstanla həmsərhəd olan Mərkəzi Asiya dövlətləri təkcə təhlükəsizlik sahəsində deyil, həm də digər sahələrdə Talibanla konstruktiv qarşılıqlı əlaqə yaratmaq üçün əlavə imkanlar axtarır. Beləliklə, Özbəkistanın diplomatik tanınmaması ölkələrin ticarət həcmini artırmasına mane olmadı. Tacikistan və Taliban arasında qeyri-münasib münasibətlər mütəşəkkil cinayətkarlıq, narkotik qaçaqmalçılığı və qeyri-qanuni sərhədi keçməyə cəhd kimi amillərlə daha da gərginləşir.

Emomali Rahmon hökuməti mütəmadi olaraq Taliban yaraqlılarının davam edən təhdidinə istinad edir. 2024-cü ilin yanvarında Əfqanıstanın müdafiə naziri Məhəmməd Yaqub qaçaqmalçılıqda şərik olduqları iddia edilən onlarla etnik tacik və pakistanlının Taliban qüvvələri tərəfindən öldürülməsi və həbs edilməsi ilə bağlı sərt bəyanatla çıxış edib. Taliban rəhbərliyi Düşənbəni guya sərhəd bölgələrində Tacikistanın kəşfiyyat orqanlarına müdaxilə etməkdə, hazırkı Əfqanıstan rejiminə meydan oxumaqda ittiham edir, lakin bunun faktiki təsdiqi yoxdur. Rusiyanın rəhbərlik etdiyi Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatının (KTMT) 2023-cü ildə keçirilən iclasında Taliban Tacikistan hökumətinin Əfqanıstan ətrafında təhlükəsizlik kəməri yaratmaq təklifini rədd edib. Beləliklə, Tacikistan-Əfqanıstan münasibətlərinin sabitləşdirilməsi, bəlkə də Mərkəzi Asiya regionu vasitəsilə Əfqanıstanla əlaqəni artırmaq üçün ən böyük problemdir.

Beləliklə, Mərkəzi və Cənubi Asiyada geosiyasi vəziyyət çox fəal inkişaf edir. Bəzi Mərkəzi Asiya ölkələri Talibanla münasibətləri dərinləşdirməyə çalışacaq. Bu təmaslar iqtisadi əməkdaşlıq və təhlükəsizlik məsələləri üzərində qurulacaq. Taliban və Pakistan heç vaxt razılığa gələ bilməyəcək. İki ölkə arasında münasibətlər gərgin və münaqişəli olaraq qalacaq. Pakistan hərbçilərinin Talibanın müxtəlif klan və qruplaşmalarına siyasi təsiri azalacaq.скачать dle 12.1