Diplomatiya vasitəsilə Cənubi Çin dənizində gərginliyin aradan qaldırılması

Afif Khairi
_____________________________________
Cənubi Çin Dənizi (SCS) Qərbi Sakit Okean bölgəsində yerləşir və ərazisinin çox hissəsi Cənub-Şərqi Asiya ölkələri ilə əhatə olunub. Təxminən 3,5 milyon kvadrat kilometr ərazisi olan QKDK, demək olar ki, hər tərəfdən quru ilə əhatə olunduğu üçün “yarımqapalı” dəniz hesab olunur. Qərbdən cənuba LCS Vyetnam, Kamboca, Tayland və Qərbi Malayziya ilə, şərqdə isə Filippinlə həmsərhəddir. Cənubda İndoneziya və şərqi Malayziya ilə həmsərhəddir. Cənub-Şərqi Asiya ölkələrindən kənarda LCS ilə birbaşa həmsərhəd olan yalnız iki ölkə var: şimalda Çin Xalq Respublikası (ÇXR) və Tayvan. LCS-də dörd əsas ada var: Paracel, Spratly, Pratas və Macclesfield. Dörd adadan Paracels və Spratlys ən çox mübahisə edilən iki adadır və ən böyük münaqişə Spratli adalarındadır. Bu, altı ölkənin iddiaları ilə bağlıdır: ÇXR, Tayvan, Vyetnam, Bruney Darüssəlam, Filippin və Malayziya. (Amer, 2002).

Cənubi Çin dənizindəki mübahisələr Çinin dəniz ərazisinin təxminən 95%-ni və bölgədəki kiçik adaları öz ərazisi kimi iddia etməsi ilə başladı. Çin bölgədə müdafiəni gücləndirmək məqsədi daşıyan 1300 hektar infrastrukturun tikintisi ilə hərbi gücünü gücləndirdikdə gərginlik artdı (Cobus, 2019). Çinin iddiası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Dəniz Hüququ Konvensiyasında (UNCLOS) təsbit edilmiş beynəlxalq hüquq qaydalarını rədd etdiyi tarixi arqumentə əsaslanır. 1982-ci ildə qəbul edildiyi gündən bəri, təxminən 100 ölkə İndoneziyanın Cənubi Çin dənizi ilə sərhədi də daxil olmaqla, ölkələrin dəniz sərhədlərini sahil xətlərinə əsasən tənzimləyən UNCLOS-u ratifikasiya etmişdir (BBC İndoneziya, 2023). Cənubi Çin dənizində bir sıra silahlı insidentlər baş verib, məsələn, 1988-ci ildə Conson Cənubi Rifində Çin və Vyetnam arasında münaqişə, 1995-ci ildə Çinin Mischief rifini işğal etməsi və 1996-cı ildə Kampones adası yaxınlığında Çin və Filippin hərbi gəmiləri arasında atışma. Bunlar hadisələr Cənubi Çin dənizindəki mübahisələrin istənilən vaxt asanlıqla açıq münaqişəyə çevrilə biləcəyini göstərir.

Cənubi Çin dənizi təbii ehtiyatlara malik çox strateji su ərazisidir. Təxminən 3,5 milyon kvadrat kilometr ərazisi olan QKDK dünya dəniz nəqliyyatının üçdə birini təşkil edir. Mərcan rifləri və müxtəlif balıq növləri kimi canlı təbii sərvətlər, eləcə də neft və təbii qaz kimi cansız təbii ehtiyatlar Cənubi Çin dənizini çox qiymətli əraziyə çevirir. Bölgədəki neft və təbii qaz ehtiyatlarının təxminlərinə görə 2,5 milyard barel və 190 trilyon kubfuta çatır ki, bu da onu əhəmiyyətli karbohidrogen potensialına malik regionlardan birinə çevirir. Bu təbii sərvətlər təkcə regiona iddialı olan ölkələrin iqtisadi inkişafı üçün vacib deyil, həm də enerji müstəqilliyinə və regionda siyasi təsirə böyük təsir göstərir. Bu təbii ehtiyatların səmərəli idarə edilməsi güclü və davamlı iqtisadi artımı dəstəkləyə və beynəlxalq ticarətə əhəmiyyətli töhfə verə bilər. Bununla belə, bu sərvət zənginliyi həm də geosiyasi gərginliyin mərkəzində dayanır, bir çox ölkələr regiona hüquq iddiası uğrunda mübarizə aparır.

Cənubi Çin Dənizində (SCS) gərginlik Asiya regionunda ən mürəkkəb geosiyasi problemlərdən birinə çevrilib. Çin, Vyetnam, Filippin, Malayziya və Bruney kimi müxtəlif ölkələr su ehtiyatları ilə zəngin olduğunu iddia edir. Bu, təkcə regionla həmsərhəd olan ölkələrlə yanaşı, regionda naviqasiya azadlığını fəal şəkildə dəstəkləyən ABŞ kimi qlobal gücləri də əhatə edən gərginliyə səbəb olub. Rəqabətin kəskinləşməsi fonunda bu gərginliyi diplomatiya yolu ilə həll etməyin, yoxsa qarşıdurmaya əl atmağın daha məqsədəuyğun olması ilə bağlı fikirlər yaranıb.

Diplomatiya: Davamlı Sülhə gedən yol

Diplomatiya danışıqlara, dialoqa və münaqişənin zorakılıqla həllinə diqqət yetirən bir yanaşmadır. LCS kontekstində hərbi qarşıdurmanın dağıdıcı təsirini nəzərə alaraq diplomatiya daha rasional seçimdir. ASEAN regional təşkilat kimi uzun müddətdir ki, ASEAN Regional Forumu (ARF) kimi forumlar və digər əməkdaşlıqlar vasitəsilə mübahisələrin həllində mühüm rol oynayır. ASEAN məsləhətləşmə, konsensus və müdaxiləsiz yanaşmanı vurğulayan “ASEAN Yolu” konsepsiyasını təbliğ edir. Bu yanaşma LCS-dəki münaqişənin kökünə tam toxunmasa da, regional sabitliyin qorunmasında effektiv olduğunu sübut etdi. Lakin bu diplomatiya maneəsiz deyil. Çin ən böyük iddiaya malik ölkə kimi tez-tez süni adalar salmaq, mübahisəli sularda hərbi obyektlər yerləşdirmək kimi diplomatiya prinsiplərinə zidd hərəkətlər edir.

ASEAN və Çin arasında Davranış Kodeksi (CoC) kimi diplomatik səylərə baxmayaraq, nəticə hələ də sıfırdır. Çətinlik Çinin böyük gücünü incitmədən ərazi bütövlüyünü qorumaq və regional sabitliyi təmin etmək arasında tarazlığı necə əldə etməkdir. Diplomatiya beynəlxalq mexanizmlər tərəfindən də dəstəklənir, məsələn Beynəlxalq Arbitraj Məhkəməsi 2016-cı ildə Çinin “Doqquz tire xətti” əsasında Cənubi Çin dənizinin böyük hissəsinə dair iddiasının etibarsız olduğuna qərar verdi. Lakin bu qərar Çin tərəfindən tanınmır və mübahisələri hüquqi kanallarla həll etmək istəyən ölkələr üçün böyük dilemma yaradır.

“Qarşıdurma: eskalasiyaya aparan yol”

Digər tərəfdən, diplomatiyanın qənaətbəxş nəticələr əldə edə bilmədiyi vəziyyətlərdə hərbi qarşıdurma çox vaxt nəzərdən keçirilən seçimdir. LCS-də hərbi patrullar, hərbi gəmilərin yerləşdirilməsi və bəzi tərəflər tərəfindən hərbi bazaların tikintisi kimi təxribat xarakterli hərəkətlər silahlı münaqişə riskini artırıb. Bu kontekstdə Birləşmiş Ştatlar tez-tez Çinin qəbul edilən həddindən artıq ərazi iddialarına etiraz etmək üçün naviqasiya azadlığı əməliyyatları (FONOP) həyata keçirməklə işə qarışır. Bu, suları bulandırır və qarşıdurma ehtimalını artırır. Bölgədə qarşıdurma ciddi nəticələrə səbəb olacaq. LCS-nin dünyada ən işlək dəniz ticarət marşrutlarından biri olduğunu nəzərə alsaq, təkcə birbaşa iştirak edən ölkələr üçün deyil, həm də qlobal sabitlik üçün. Hərbi münaqişə mal axınını pozacaq, iqtisadi qeyri-sabitliyə səbəb olacaq və ABŞ və Çin kimi qlobal güclər arasında daha geniş münaqişəyə səbəb ola bilər. Nəzarətsiz eskalasiya potensialı nəinki regiona ziyan vuran, həm də dünya sülhünə mənfi təsir göstərən fəlakətə gətirib çıxara bilər.

“Diplomatiya əsas variant kimi, lakin problemlər qalmaqdadır”

LCS-də hərbi fəallığın artması ilə qarşıdurma getdikcə yaxınlaşsa da, diplomatiya dayanıqlı nizamlanmaya nail olmaq üçün ən real yol olaraq qalır. İkitərəfli dialoq, çoxtərəfli danışıqlar və beynəlxalq hüquq yanaşmaları kimi səylər davam etdirilməlidir. ASEAN öz ASEAN Way yanaşması ilə dövlətlərin ərazi bütövlüyünü pozmadan ünsiyyət qura biləcəyi dialoq məkanının yaradılmasında mühüm rol oynayır. Bununla belə, diplomatiya həm də regional təhlükəsizlik mexanizmlərinin gücləndirilməsi ilə müşayiət olunmalıdır. ASEAN regionda güc dinamikasını tarazlaşdırmaq üçün ABŞ-la yaxşı münasibətləri qoruyarkən Çin kimi böyük dövlət qarşısında birləşməlidir. Bununla belə, Çin də sülh yolu ilə həllə nail olmaq üçün dialoqa daha açıq olmalı və beynəlxalq hüquqa hörmət etməlidir.скачать dle 12.1