İsrailin Yaxın Şərqdə "regional hökmaranlığ " iddiasının qeyri-rasionallığı

İsrailin Yaxın Şərqdə əhəmiyyətli hərbi gücünə baxmayaraq, o, heç vaxt regional hegemonluğa nail ola bilməz - bu, bütün rəqiblər üzərində şəksiz hökmranlıq və onun hakimiyyətinin qonşu ölkələr tərəfindən qəbul edilməsini tələb edən mövqedir. İsrail 1948-ci ildə yarandığı gündən bəri hərbi üstünlüyünə və Qərbin, xüsusən də ABŞ-ın geniş dəstəyinə arxalanaraq, bölgədə ciddi təsir göstərə bilmişdir. Bununla belə, İsrailin Yaxın Şərqdə dominant gücə çevrilmək ambisiyaları onun hərbi imkanlarından kənara çıxan struktur, siyasi və sosial maneələrlə üzləşir. İsrailin 2025-ci ilin iyununda “Aslan yüksəlişi” əməliyyatı çərçivəsində İrana qarşı son hücumları ölkənin rəqiblərini zəiflətmək və nüfuzunu nümayiş etdirmək üçün aqressiv səylərinin bir nümunəsidir. Ancaq bu hərəkətlər yalnız daha böyük regional qeyri-sabitliyə və İsrailə qarşı müqavimətin güclənməsinə səbəb oldu. Harvard Universitetinin beynəlxalq əlaqələr üzrə professoru Stiven Uoltun iddia etdiyi kimi , əsl hegemonluq siyasi qəbul və regional legitimlik tələb edir – İsrail öz siyasətlərinə görə nəyəsə nail ola bilmir.

Hərbi Gücün Məhdudiyyətləri

2023-cü ildə 27,5 milyard dollarlıq hərbi büdcəsi və qabaqcıl texnologiyalara çıxışı ilə İsrail regionun ən güclü ordularından birinə sahibdir. Livana, Suriyaya və bu yaxınlarda həm hərbi, həm də mülki infrastrukturu hədəf alan İrana hücumları onun rəqiblərinə ağır zərbələr endirmək qabiliyyətini nümayiş etdirir. Lakin hegemonluq üçün təkcə hərbi güc kifayət etmir. Regional hegemon öz rəqiblərini tamamilə sıxışdıra bilməlidir və ya onları öz hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur etməlidir – İsrail bu problemin öhdəsindən gələ bilmədi. Məsələn, 2023 və 2024-cü illərdəki hücumlardan sonra Hizbullah və digər müqavimət qruplarının zəifləməsinə baxmayaraq, bu qruplar İsrailə qarşı dayanıqlı qüvvə kimi fəaliyyətlərini davam etdirirlər. 2025-ci ilin iyununda İrana edilən hücumlar ciddi ziyan vursa da, İranın nüvə proqramını tam dayandıra bilməyib. Hesabatlar Fordo qurğusunun fəaliyyətini davam etdirdiyini və İranın nüvə potensialına can atmasını sürətləndirə biləcəyini göstərir. Bu uğursuzluqlar göstərir ki, İsrailin hərbi qüdrəti dağıdıcı olsa da, ona qarşı regional müqavimət davam etdiyindən, davamlı üstünlük təşkil edə bilməz.

Regional legitimliyin olmaması

Hegemonluq region ölkələri arasında qəbul və legitimlik tələb edir ki, bu da İsrailin təcavüzkar və işğala əsaslanan siyasətlərinə görə çatışmayan cəhətidir. İordan çayının qərb sahili və Şərqi Qüdsün işğalı, Qəzzanın mühasirəsi və bombalanması, insan haqları təşkilatları tərəfindən insan haqlarının kobud şəkildə pozulması kimi pislənilən fələstinlilərə qarşı repressiyalar İsraili repressiv qüvvə kimi qələmə verib. Bu siyasətlər nəinki fələstinliləri qəzəbləndirdi, həm də Türkiyə və Qətər kimi güclü oyunçular da daxil olmaqla, regional dövlətlərin İsraili dominant güc kimi qəbul etməsinə mane oldu. Hətta BƏƏ və Bəhreyn kimi İsraillə diplomatik əlaqələr qurmuş ölkələr də bu əlaqələri İsrailin hegemonluğunu qəbul etməklə deyil, daha çox strateji səbəblərdən və Qərbin təzyiqi altında saxlayırlar. Bundan əlavə, nüvə danışıqları zamanı İrana qarşı son hücumlar regional qəzəbi daha da gücləndirdi və İranın İsrail təcavüzünə qarşı müqavimət gücü kimi mövqeyini gücləndirdi. Bu legitimliyin olmaması İsrailin hegemon ambisiyaları qarşısında mühüm maneədir.

Yaxın Şərqin geosiyasi mürəkkəbliyi

Yaxın Şərq çoxlu aktorların və ziddiyyətli maraqların olduğu bir regiondur və bu, istənilən ölkənin, o cümlədən İsrailin hegemonluğa nail olmasını praktiki olaraq qeyri-mümkün edir. İran, iqtisadi və hərbi təzyiqlərə baxmayaraq, onun proxy şəbəkələri zəifləsə də, İraq, Livan və Yəməndə hələ də əhəmiyyətli təsirini saxlayır. Öz regional ambisiyaları olan Türkiyə və böyük maliyyə resurslarına malik Səudiyyə Ərəbistanı da İsrailin hökmranlığını qəbul etmək istəməyən güclü rəqiblərdir. Hətta İrana zərbə kimi qiymətləndirilən Suriyada Əsəd rejiminin devrilməsi də güc balansını İsrailin xeyrinə dəyişə bilmədi, çünki Türkiyənin dəstəklədiyi sünni qruplar kimi yeni aktyorlar mübarizəyə girdi. Hegemonluq rəqiblərin qarışığı üzərində hərbi üstünlük tələb edir, lakin İsrail son hücumlara baxmayaraq hələ də cavab vermək qabiliyyətinə malik olan İran kimi tək bir aktyor üzərində belə tam hökmranlıq qura bilməyib. Bu geosiyasi mürəkkəbliklər davamlı regional müqavimətlə birləşərək İsrailin hegemon statusunu əldə etməsinə mane olur.

Qərbdən asılılıq və strateji kövrəklik

Hərbi gücünə baxmayaraq, İsrail ABŞ və Avropanın dəstəyindən çox asılıdır. ABŞ-ın illik 3,8 milyard dollarlıq hərbi yardımı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı kimi qurumların siyasi dəstəyi İsrailin gücünün əsasını təşkil edir. Lakin bu asılılıq strateji zəiflik yaradır. Əgər Qərbin dəstəyi azalarsa – istər ABŞ-ın daxili siyasətindəki dəyişikliklər, istərsə də İsrailin insan hüquqlarının pozulmasına görə məsuliyyət daşıması üçün qlobal təzyiqlər səbəbindən – İsrail indiki mövqeyini qorumaq qabiliyyətini itirəcək. Əsl hegemonluq strateji özünü təmin etməyi tələb edir, İsraildə isə yoxdur. Üstəlik, “Aslan Rising” əməliyyatı kimi aqressiv hərəkətlər ABŞ-ı daha geniş münaqişəyə cəlb etmək riskini artırır ki, bu da Qərbin dəstəyini azalda bilər. Bu kövrəklik göstərir ki, İsrail hegemon deyil, daha çox xarici güclərdən asılı oyunçu kimi fəaliyyət göstərir.

İsrailin hərəkətlərinin qlobal nəticələri

İsrailin İrana qarşı son hücumları kimi rəqiblərini zəiflətmək cəhdləri hegemonluğa gətirib çıxarmayıb, əksinə regional və qlobal qeyri-sabitliyi daha da gücləndirib. İran və qlobal güclər arasında nüvə danışıqları fonunda həyata keçirilən bu hücumlar diplomatik səyləri pozdu və daha geniş münaqişə riskini artırdı. Bu hərəkətlər qlobal enerji təchizatı zəncirini poza bilər, çünki İranın Hörmüz boğazına nəzarəti neft və qaz bazarlarında mühüm rol oynayır. Bundan əlavə, İsrailin təcavüzkar siyasətinin yaratdığı qəzəb müsəlman dünyasında geniş etirazlara səbəb olub, qlobal miqyasda siyasi və təhlükəsizlik qeyri-sabitliyi riskini artırıb. İsrailin hərəkətlərindən qaynaqlanan bu nəticələr göstərir ki, hegemonluğa can atmaq nəinki əlçatmaz qalır, həm də daha da qeyri-sabitliyə gətirib çıxarır.

Hökmranlığa deyil, sülhə ehtiyac

İsrail Yaxın Şərqin hegemonu ola bilməz, çünki həqiqi hegemonluq hərbi güc, siyasi legitimlik və regional qəbulun birləşməsini tələb edir – İsraildə çatışmayan elementlər. İsrailin uzunmüddətli təhlükəsizliyi hərbi hökmranlıqda deyil, qonşuları, o cümlədən fələstinlilərlə davamlı siyasi razılaşma əldə etməkdədir. Fələstin ərazilərini işğal etməkdən tutmuş İrana hücuma qədər İsrailin təcavüzkar siyasətləri yalnız regional müqaviməti gücləndirib və ölkəni hegemonluq məqsədindən daha da uzaqlaşdırıb. Dünya bu reallığı tanımalı və İsrailin hərəkətlərini kor-koranə dəstəkləmək əvəzinə, Yaxın Şərqdə davamlı sülhün bərqərar olması üçün diplomatiya və dialoqa diqqət yetirməlidir. Yalnız bu yanaşma ilə gərginlik və münaqişənin sonsuz dövrəsini qırmaq olar.скачать dle 12.1